Tabu. Jaargang 16

[p. 335]

Troep
Jo Daan

‘Onze kennis van de externe taalgeschiedenis van oostelijk Nederland is tot op heden uitgesproken fragmentarisch (...) De “vaklui” hebben zich tot dit gebied blijkbaar nauwelijks geroepen gevoeld: de neerlandistiek beschouwt het over het algemeen en met recht als buiten het Middelnederlands taalgebied liggend en de germanistiek schijnt zich hier, anders dan elders vaak, aan de moderne staatsgrens te houden’. Dit citaat is ontleend aan de inaugurele rede van Hermann Niebaum, de nieuwe hoogleraar Nedersaksische taal- en letterkunde te Groningen (1985). Wat betreft de Nieuw-Nederlandse periode is de situatie wel iets anders, maar zeker ook niet bevredigend. Ondanks alle toename van activiteiten, zowel onder neerlandici en germanisten, als onder ‘Nedersaksers’ zelf, die vooral gericht zijn op de hedendaagse verhouding van oost-Nederland tegenover het westen en het oosten, tegenover ‘Nederlands’ en ‘Duits’, is over de geschiedenis van die verhoudingen en de invloed ervan op de taal die er werd gesproken en geschreven, te weinig bekend, eerder flarden dan brokstukken.

De indruk die men uit de verschillende onderzoekingen krijgt, is dat de verschijnselen van de taal van oost-Nederland -of talen, zo men wil- meer verwant zijn met die van het Nederduits dan met die van de westelijke, de Hollandse en die van de zuidelijke, de Brabantse dialecten. Als het Nederlands al een middenpositie tussen het Duits en het Engels inneemt (Van Haeringen 1956), dan ligt het oost-Nederlands, taalkundig evengoed als geografisch, dichter bij het Duitse uiteinde dan bij het Engelse.

Maar de oost-Nederlander, de Groninger, de Drent, de Sallander en de Twent, de Achterhoeker, wil niet alleen maar zitten in de bijwagen van de Nederlandse tram of in de opzij gerangeerde bijwagen van de Duitse tram. Deze periode in de Duitse bijwagen is al lang historie en was ook niet zo leuk, de Nederlandse bijwagen is nog steeds realiteit. Voor menige Hollander hoort de ‘knauwende’ oost-Nederlander er nog altijd niet bij; soms blijkt dat alleen uit ‘verzwijgen’.

Het verbaasde me daarom niet dat een bewoner van deze Achterhoek mij onlangs vroeg of ik het woord drobbel kende. Op mijn antwoord dat ik er nooit van had gehoord, reageerde hij met: ‘Misschien is het dan toch iets eigens van de Achterhoek’. Ik beloofde hem er onderzoek naar te doen en de uitkomst daarvan is aan de ene kant, weer opnieuw, meer aansluiting bij het oosten dan bij het westen, maar ook iets eigens, niet alleen van de Achterhoek, maar van het hele oost-Nederlandse gebied. Er wordt hier niet gesproken over een eventuele endogeniteit van de klank- of betekenisontwikkeling, niet over de ontwikkelingen of invloeden die het hier gebracht zouden kunnen hebben, er wordt geen sluitende etymologie gegeven, maar alleen wat kruimels, wat flarden, in de hoop dat iemand dit stuk taalbeschrijving kan gebruiken in een groter verband, om een eigen karakter van het Nedersaksisch te ontdekken. Dat karakter kan het gevolg zijn van behoud, zoals blond (Daan 1978), misschien is er ook een eigen ontwikkeling, zoals het geval lijkt te zijn met drobbel.

Drobbel betekent ‘groepje’. Tegenwoordig is het gebruikelijk schrijvers en sprekers om een titel te vragen, voordat ze nog weten of kunnen weten waarover hun produktie zal gaan. Zo was het ook in dit geval. Met de titel hield ik een achterdeur open, want onder het hoofd ‘troep’ past heel veel. Maar de hoeveelheid gegevens over drobbel viel niet tegen, dankzij de hulp van het Westfaalse woordenboek te Münster, het Staringinstituut in Doetinchem, het Nedersaksisch Instituut in Groningen en de afdeling Volkskunde van het Meertensinstituut te Amsterdam. De achterdeur kan dicht blijven.

[p. 336]

Drobbel is opgegeven in verschillende klankvarianten, vrijwel uitsluitend met de toevoeging dat het woord verouderd is, of alleen door ouderen nog wordt gebruikt. Een enkele maal is de eerste medeklinker een t, de stamklinker is o of u. In de Duitse gegevens wordt zowel u als ü als ö geschreven. Hier komt ook wel pp, ff, mm en ww in plaats van bb voor, maar ook Didam gaf de vorm met -mm-. En tenslotte wordt ook het verkleinwoord vaak gegeven, met het -k en -t-suffix.

De belangrijkste betekenisvarianten zijn terug te voeren op de grondbetekenis van druif, tros, dichte massa. Vooral in de Kreisen Halle en Wiedenbrück, ten zuidoosten van Osnabrück, maar ook westelijker en zuidelijker in Westfalen, wordt opgegeven dat het woord betekent: Traube, Preiselbeere. Soms wordt eraan toegevoegd dat de betekenis is een aantal vruchten die in de vorm van een tros gegroeid zijn. Een tweede betekenis, die zich hieruit ontwikkeld lijkt te hebben is: twee of drie hazelnoten die aan elkaar gegroeid zijn. En de derde betekenis, in dit verband het meest van belang, is: groepje van dicht bij elkaar staande dingen, planten of mensen. De meeste opgaven geven als voorbeelden: mensen, ook fietsende kinderen, huizen, bomen, planten, bloemen. Een dorpsgenoot van me zei: ‘het zijn altijd staande of verticale dingen, je zegt het niet van vogels die bij elkaar vliegen’. Maar Eibergen gaf wel ‘droebel spreeuwen’ en Hengelo (Gld.) ‘dröbbeltjen veldhoender’.

Deze betekenis komt in Westfalen zelden voor, maar in oost-Nederland was het de meest bekende of de enige, en die heeft aan dit stukje zijn titel gegeven. Ter Laan (1929) geeft voor de provincie Groningen, met uitzondering van het Westerkwartier, druppeltje of drubbeltje, troepje; met het voorbeeld: op een druppeltje, drubbeltje, dicht bij elkaar. De verdere gegevens staan op de kaart, plaats voor plaats, zonder aandacht voor de klankvarianten; de gedrukte bronnen zijn in de literatuurlijst vermeld (zie de kaart op de volgende pagina).

Uit die gegevens is duidelijk dat in oost-Nederland alleen de betekenis ‘groepje’ bekend is. In Duitsland is deze maar zeven maal opgegeven; vier staan er op de kaart, de drie andere liggen oostelijker. Dat zijn Höltinghausen (m 15,7), Mettingen (t 13,2) en Hahlen (t 19,10); dit ligt even oostelijk als Herford, maar noordelijker. De gegevens in het Nedersaksisch gebied zijn ten dele aan gedrukte bronnen ontleend. Drente en de Achterhoek hebben de meeste opgaven in deze betekenis.

De verspreiding van het woord drobbelslag verschilt van die van drobbel. Gigengack (1979: 145) behandelt het onder ‘De döskekluppel’. Bij het beëindigen van het dorsen lieten de dorsers hun vlegels tegelijk of bijna tegelijk neerkomen op de laatste garven. ‘In een snelle dribbel’ zegt Gigengack en suggereert daarmee dat het woord drubbel iets te maken zou kunnen hebben met dribbel. Het lijkt waarschijnlijker dat het samenhangt met drobbel in de betekenis ‘groepje’. ‘De slagen worden in een groepje gegeven’ of ‘een groepje mensen geeft tegelijkertijd één slag’. De kaart laat de grote concentratie van drobbelslag in de Achterhoek en aansluitend in zuidelijk Twente zien; bovendien liggen de drie plaatsen, waarvoor in Duitsland het woord werd opgegeven, vlak over de grens met de Achterhoek. De plaatsen zijn Vreden (w 7,3), Ramsdorf (y 8,2) en Biemenhorst (z 6,6).

Ik heb geen antwoord kunnen vinden noch fantaseren op de vraag: Hoe komt het dat de betekenis ‘groepje’ zich vooral in oost-Nederland heeft ontwikkeld of er bewaard gebleven is? De drie Duitse drobbel-gegevens die niet op de kaart staan, komen namelijk zo verspreid in Westfalen voor, dat de gedachte aan resten uit een rijker verleden voor de hand ligt. Maar een artikel van Baader (1956) suggereert dat de betekenis ‘groepje’ ook in het Nederduits bekend moet zijn. Hij keert zich tegen de Siedlungsforschers die drubbel gebruiken voor een losse groep huizen, terwijl de eigenlijke betekenis is: een groep van dicht op elkaar staande huizen. Daarmee komt oost-Nederland weer in de Duitse bijwagen terecht.

Ik dacht na de lezing van het artikel van Baader en de voorbeelden van mijn vele zegslieden wel ongeveer te begrijpen wat een drobbeltje was, maar een artikel in een streekblad bracht me weer aan het twijfelen. Op 7 december schreef de journalist Henk Harmsen het volgende: ‘Opmerkelijk is dat de gemeente Lichtenvoorde

[p. 337]

LEGENDA bij de kaart
• drobbel en varianten in de betekenis “groepje”
● drobbel in de betekenis “groepje” voor de provincie Groningen, volgens Ter Laan
drobbelslag

[p. 338]

geen buurtschappen met een echte kern heeft, maar wel kerkdorpen (Harreveld, Zieuwent), dan een hele poos niks, en dan allerlei kleine “droepeltjes” boerderijen bij elkaar’. Elke twijfel wordt echter weggenomen door het voorbeeld van de zegslieden uit Aalten: ‘Bi-j onweer steet 't vee vake op 'n drubbeltjen bi-j mekare’. Maar dat een groepje ook wel wat losser kan zijn, maak ik dan weer op uit het voorbeeld van Beltrum: ‘De stake boon 'n potte wej in droebeltjes van viefe um de stake’.

Ik kan mijn Achterhoekse vriend niet antwoorden dat het woord typisch is voor de Achterhoek, wel dat de Achterhoek iets gedaan heeft voor het bewaren van het woord drobbel, maar vooral drobbelslag, dat in Drente bijna niet bekend is.

Hoe het ook zij, het woord drobbel is niet toepasselijk op de schrijvers van de artikelen, die voor dit eerbetoon aan de scheidende hoogleraar de handen in elkaar hebben geslagen, maar wel op hun produktie. Het is van harte te hopen dat hij het geen ‘troep’ vindt, maar dat hij erdoor geïnspireerd wordt tot vruchtbare bezigheden, nu als vrije-tijdsbesteding.

Verantwoording van het materiaal

De plaatsen, in Nederland volgens de codering Kloeke-Grootaers, in Duitsland volgens de codering Heeroma:

drobbel en varianten in de betekenis ‘groepje’: C 0181a, 184, 185, F 138, 156, 161, 179, 181, 184, 205, 206, 208, G 2, 6, 8, 9, 10, 11, 012, 28, 30, 32, 33, 34, 35, 39, 50, 50b^x, 50d, 52, 53, 57, 58, 61, 62a, 77, 78, 81, 197, 200^x, 201, 221, 223a, 223b, 246, 247, 248, 251, 255, 257, 259, 278, 279, L 30, 34, M 3, 4, 7, 9, 13, 40, 46; 1 10, 17, r 8,4, r 9,4 r 11,7.

drobbelslag en varianten: F 178, G 12a, 76b, 89, 203, 222a, 223a, 246, 251, 255, 257, 278, 279a, 285, L 27, 165, M 7, 9, 12, 15, 40, 46: w 7,3, y 8,2, z 6,6.

Literatuur

Baader, Th. (1956) Drubbel - lockeres Haufendorf. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 79, 67-69.

Colenbrander, A. (1985) Achterhoeks plat met praatjes bi-j-ene-egaard in Varsseveld. Staring Instituut, Doetinchem, 94.

Daan, Jo (1978) De oude rechten van blond. In: Nieuwe Taalgids 4, 484-489.

Deunk, G.H. en H. Entjes (1971) Het dialect van Winterswijk, dl. 1,50.

Dijkhuis, G.H.J. (1981) Twents in woord en gebruik 2e dr. C.C. Raiffeisen-Boerenleenbank B.A., 189.

Gallée, J.H. (1903) Aanvulling op het Geldersch-Overijselsch woordenboek. In: Driemaandelijkse Bladen 2, 54-56.

Gigengack, J. (1979) Twentse woorden en gezegden. Dl. 1, 145.

Haeringen, C.B. van (1956) Nederlands tussen Duits en Engels. Den Haag.

Laan, K. ter (1929) Nieuw Groninger woordenboek. Groningen.

Niebaum, H. (1985) Naar een taalgeschiedenis van Oost-Nederland. Sasland, Groningen, 11.

Opmerkingen omtrent den Gelderschen tongval. In: Taalkundig Magazijn 2 (1839), 407.

Schaars, A.H.G. (1983) 19e eeuwse woordenverzamelingen uit Achterhoek en Liemers, A.C.W. Staring, R.W. Tadema, J. Gimberg, M. Bruijel e.a. Staring Instituut, Doetinchem, 27 (in de lijst van Tadama, woorden uit de omgeving van Zutphen).

Schaars, A.H.G. en G.J. Agelink Woordenverzameling van Gallée. Staring Instituut, Doetinchem, 28.

Schönfeld Wichers, K.D. (1983) Woordenboek Twents Nederlands. Stichting voor Oud-Twentse volkstaal, Ver. Oudheidkamer Twente, 95 (betekenis: trosje).

Wanink, G.H. (1948) Twents-Achterhoeks woordenboek, Zutphen, 90.

Weeink, B. (1980), Woordnbook van 't plat van Eibarge en umgeving. Staring Instituut, Doetinchem, 18.