Tabu. Jaargang 16

[p. 245]

Spreken is zilver, schrijven is goud, lezen is moeilijk: gemopper in de marge
Paul van Caspel

Wat is Nederlands toch een moeilijke taal! Dat geldt voor het schrijven maar niet minder voor het spreken en dan denk ik hierbij vooral aan het reproducerend spreken dat bij radio en televisie tot de taak van de nieuwslezer behoort, het hardop lezen, oplezen, voorlezen, van een gegeven tekst, waarbij herhaaldelijk iets mis gaat. Soms zijn de ontsporingen eenvoudig een gevolg van onvoldoende algemene ontwikkeling. Nieuwslezers zouden bijvoorbeeld enkele elementaire regels moeten kennen voor de uitspraak van woorden in vreemde talen, althans in de meest voor de hand liggende, zeg van de ons omringende landen, liefst ook nog het Russisch. Ik hoorde eens een omroeper spreken over een Italiaanse onderzoeker die de Nobelprijs voor natuurkunde had gekregen: tot driemaal toe noemde hij deze geleerde duidelijk en nadrukkelijk Modich-li-ani. Hij had blijkbaar ook nooit -door anderen- over de schilder Modigliani horen spreken. In een actualiteitenrubriek van de radio had de dame die met de voorzitter van de Landelijke Huisartsenvereniging een kort gesprek voerde, het steeds weer over ‘het zogenaamde huisartsenconvenant’ -de term ‘covenant’ was haar blijkbaar onbekend- en menig journalist kan met Nordrhein-Westfalen, een van de Westduitse deelstaten, ‘Noordrijnland-Westfalen’ horen noemen.

Maar nu het Nederlands. In onze mededelende zinnen pleegt het zinsaccent te vallen op het ‘onderwerp’ van de mededeling, waarbij sprekers de neiging hebben dat zinsdeel -dat, zoals bekend, niet identiek hoeft te zijn met het grammaticale onderwerp- zo ver mogelijk voor zich uit te schuiven naar het eind van de zin. Zo ontstaat een fonetisch schema dat ertoe bijdraagt de syntactische opbouw van de zin hoorbaar te maken, om het even of het onderwerp in kwestie in een hoofdzin of in een bijzin staat, type: de volgende week zal er een belangrijke BESPREKING plaats vinden, of ook: Ik hoor dat het kabinet hieraan een belangrijke BESPREKING zal wijden (hier en in nog volgende voorbeelden gebruik ik hoofdletters voor het woord dat het zinsaccent draagt). Met de inleidende zin van een bericht hebben nieuwslezers dan ook meestal geen moeite. Ze weten uit ervaring dat het voornaamste element in de mededeling -vaak een substantief- ergens achteraan moet komen: ze lezen dus door, desnoods zonder precies te begrijpen wat er staat, zo lijkt het soms, tot ze kunnen bevallen van het afsluitende, verlossende zinsaccent. Zo reproduceren ze, als een robot, getrouw het syntactisch-fonetisch patroon.

Nog niet zo lang geleden, om een voorbeeld te geven, bracht de radio een bericht over wat men in die dagen noemde de topontmoeting tussen Reagan en Gorbatsjof en in de eerste zin was dan ook sprake van de komende TOPCONFERENTIE van de beide heren. In de tweede of derde zin kwam echter nog eens het woord ‘topconferentie’ voor en nu had de nieuwslezer geen oog (of oor) voor het feit dat dit woord niet langer ‘het onderwerp’ van de in deze zin vervatte mededeling was. Hij kon zich niet losmaken van het vertrouwde patroon en las vlot over het nieuwe element in de mededeling heen. Het resultaat was: ‘In Washington doen geruchten de ronde dat er al gedacht wordt aan een tweede TOPCONFERENTIE [in plaats van: een TWEEDE topconferentie] van Reagan en Gorbatsjof.’

Soms is de afstand tussen de beide identieke woorden zo groot geworden dat de lezer of commentator het verband uit het oog verliest en willoos toegeeft aan de geconditioneerde reflex. In een filmpje over het gedrag van bepaalde vogels in de paar- en broedperiode werd vermeld dat de nestbouw de taak was van de mannetjes en inderdaad zag men op een gegeven moment mannetjes druk in de weer met het verzamelen van takjes. Daarvan, aldus de commentaarstem, ‘bouwen ze een ring die de basis zal vormen van het NEST’. Nee, we weten al dat er een nest wordt gebouwd, het relevante in de mededeling is nu dat die vogels een specifieke con-

[p. 246]

structie toepassen door eerst een ring te bouwen: ‘die de BASIS zal vormen van het nest’.

Wie erop let, kan dit verschijnsel vrijwel dagelijks waarnemen. Het is niet beperkt tot het spraakgebruik van één bepaalde nieuwslezer, man of vrouw, maar ik heb de indruk dat het vooral optreedt wanneer in het buitenland gestationeerde correspondenten hun tekst (echt nieuws vertellen ze overigens zelden of nooit) van het blad oplezen. Zo herinner ik me dat er in een bepaalde periode steeds weer sprake was van mensen uit West-BEIROET die probeerden te vluchten naar Oost-BEIROET, waarbij de nieuwslezer dus blind en doof was voor de tegenstelling west/oost, en tegenwoordig, nu ik dit schrijf, kan men horen spreken over betogers die in een of andere stad voor de Zuidafrikaanse ambassade demonstreren tegen de apartheid in ZUID-AFRIKA. In dit laatste geval lag het begrip ‘Zuid-Afrika’ al opgesloten in de bepaling ‘Zuidafrikaans’, het was geen nieuw element in de zin en mocht dan ook geen zinsaccent krijgen; wat de betogers deden was ‘demonstreren tegen de APARTHEID in Zuid-Afrika’. Iets dergelijks deed zich voor in een passage uit het weerbericht: 's nachts zou de temperatuur dalen tot min één, de middagtemperatuur, zo heette het, zou iets boven NUL liggen. Ook hier geen letterlijke herhaling van een bepaald woord, maar de nieuwslezer had moeten begrijpen dat in de uitdrukking ‘min één’ het begrip ‘nul’ al geïmpliceerd wordt. Het gaat hier om eenvoudige tegenstelling tussen onder en boven nul en de nieuwslezer had dus moeten spreken van een middagtemperatuur van iets BOVEN nul. Zelfs als de gedachte aan een tegenstelling er om zo te zeggen dik bovenop ligt, blijkt een nieuwslezer in staat een reeds eerder genoemd begrip zo te accentueren alsof het om een volkomen nieuw element in de mededeling gaat, zoals (onder verwaarlozing van de expliciete tegenstellingen: vandaag/morgen, dun/dicht) in dit weerbericht: ‘... vandaag veroorzaakt dat dunne bewolking in de hogere niveaus, morgen verwachten we wat dichtere BEWOLKING’.

Nog moeilijker wordt het voor nieuwslezers als er niet, zoals in bovenstaande voorbeelden, duidelijk sprake is van een herhaling van hetzelfde begrip of van een evidente tegenstelling. Ze moeten dan, desnoods in één oogopslag, vaststellen wat het essentiële element in de voor hen liggende mededeling is, ook al zouden ze het bericht -wat overigens zelden voorkomt- voor het eerst onder ogen krijgen. Dat essentiële element is dan het eigenlijke nieuws in het nieuws, het woord of de uitdrukking waarop het zinsaccent behoort te rusten. ‘De Rio Grande zit nog steeds vast op het strand van WASSENAAR’ -aldus sprak de stem-, maar het gestrande schip was al een paar dagen in het nieuws geweest, de plaats van de stranding was voldoende bekend en bekend was ook dat er dagelijks pogingen werden ondernomen het schip vlot te krijgen. Het bericht had dus moeten luiden: ‘De Rio Grande zit nog steeds VAST op het strand van Wassenaar’. Het lijkt wel of de mensen van de nieuwsdienst ervoor terugschrikken iets bekend te veronderstellen bij de luisteraars. Men kan niet spreken over ‘president Mitterrand’ zonder er haastig aan toe te voegen ‘van Frankrijk’ en van een Duits blad werd gezegd dat het indertijd als eerste wist te melden ‘dat mevrouw Bonner een uitreisvisum van de regering in MOSKOU zou krijgen’, alsof zij zo'n visum ergens anders zou kunnen krijgen! Aan het eigenlijke nieuwe element in dat aangehaalde bericht (het verkrijgen -eindelijk- van een UITREISVISUM) werd zodoende het rechtmatige zinsaccent onthouden.

Een eenvoudige test zou zijn (bestaat er eigenlijk een opleiding voor nieuwslezers?): wat kan ik òf weglaten (‘dat mevrouw Bonner een uitreisvisum zou krijgen’ zegt feitelijk genoeg) òf vervangen door een synoniem zonder het bericht onbegrijpelijk te maken? Het zinsaccent mag dan nooit vallen op het zinsdeel dat weggelaten of vervangen had kunnen worden. Bij dat vervangen zal het meestal gaan om woorden of uitdrukkingen zonder veel ‘eigen betekenis’ (denk aan het veelgeplaagde ‘plegen’: onderzoek, investeringen, alles wordt tegenwoordig gepleegd). Een radiobericht over een tamelijk schokkend voorval dat zich in Rotterdam heeft afgespeeld, eindigt met de woorden: ‘Daarop heeft de directeur de politie van Rotterdam GEWAARSCHUWD’. Onzin natuurlijk: na wat er gebeurd was -en wat dat was

[p. 247]

weten we uit een eerder gedeelte van het bericht- had de directeur in kwestie verschillende dingen kunnen doen en nu leert het vervolg ons dat hij geen halve maatregelen heeft genomen, hij heeft namelijk de politie ... opgebeld? erin gemoeid? erbij gehaald? verwittigd? ingeschakeld? in kennis gesteld? op de hoogte gebracht? laten komen? Liever ‘gewaarschuwd’? Goed, maar dan wel zo: ‘Daarop heeft de directeur de POLITIE gewaarschuwd’. Welk woord of welke woordgroep men kiest, is niet zo belangrijk; de tekst verlangt nu eenmaal op die bepaalde plaats een werkwoordsvorm, een vul-woord, dat onnadrukkelijk wordt gesproken, met dalende intonatie. In levendige verhaaltrant kunnen we zulke vulwoorden zelfs missen; stel, ik vertel mijn buurman wat daar in Rotterdam gebeurd is (het eerste deel van het persbericht). Hij reageert met: ‘Mijn hemel! En die directeur?’ Waarop ik, zonder enige kans op misverstand, kan volstaan met: ‘Nou, wat denk je? De poltie natuurlijk!’ Uit een reportage over China noteerde ik dat een bepaald economisch resultaat ‘wordt toegeschreven aan de grotere zelfstandigheid die boeren en kleine middenstanders hebben GEKREGEN’. O, gekregen? Niet gekocht? Wie dit zo leest is, nu ja, niet gek, maar wekt toch niet de indruk te begrijpen waarom het in dit geval gaat, namelijk om ‘de grotere ZELFSTANDIGHEID die boeren en ... hebben gekregen’. Nog een voorbeeld: ‘Taxichauffeurs in Amsterdam hebben vanmorgen de DAM als parkeerplaats gebruikt’, aldus een nieuwbericht. O, denk je dan, op andere dagen parkeren ze zeker, om maar iets te noemen, op het Museumplein. Kiezen ze voor hun protestactie dan nu de Dam? Welnee, iedereen, ook een niet-Amsterdammer, weet wel dat op de Dam niet geparkeerd kan worden: het punt is dat die chauffeurs dat nu juist wel doen en van die Dam een oneigenlijk gebruik maken, dus: ‘Taxichauffeurs in Amsterdam hebben vanmorgen de Dam als PARKEER-PLAATS gebruikt.’

De ironie van het geval wil dus dat het zinsaccent, zoals in dit laatste voorbeeld, soms wel degelijk zo ver mogelijk naar het eind van de zin verschoven moet worden en dat de nieuwslezer juist dan weer ontspoort. In een bepaald land is sprake van hervormingen en als voorbeeld wordt genoemd: ‘de gevreesde politieke POLITIE wordt ontbonden’, met een intonatie zoals men die zou verwachten wanneer de zin geluid had: ‘niet alleen het parlement maar ook de politieke politie wordt ontbonden’. Bedoeld is: ‘de gevreesde politieke politie [dit woord, gevolgd door een nauwelijks waarneembare pauze, wordt door het eigen woordaccent al voldoende gekenmerkt als datgene waarover iets zal worden meegedeeld] wordt ONTBONDEN’.

Nog een paar voorbeelden waarin sprake is van een misplaatst zinsaccent en waarbij het gaat om samengestelde uitdrukkingen (knópen doorhakken, een dám opwerpen); men heeft de indruk -aldus de radio- ‘dat de minister daarmee een drempel [sic] wil OPWERPEN’ en ‘er moeten nog wat knopen worden DOORGEHAKT’. In beide gevallen zou ik de nadruk leggen op het nominale deel van de groep (drempel, resp. knopen), maar men moet alert blijven en bijvoorbeeld bedenken dat een mogelijk tegenstellingsaccent meestal dominant zal blijken. Dit werd niet aangevoeld door de nieuwslezer die een bericht bracht over hogere kosten waarvoor Fokker was komen te staan bij de ontwikkeling van een bepaald vliegtuigtype; hij eindigde met: ‘Die kosten neemt het ministerie nu voor zijn REKENING’ zonder oog te hebben voor de geïmpliceerde tegenstelling die vereist dat het tweede lid van die tegenstelling (in dit geval ‘het ministerie’) het zinsaccent krijgt.

We bevinden ons hier tot op zekere hoogte in het spanningsveld tussen spreektaal en schrijftaal. Het eigenaardige is natuurlijk dit: de luisteraar hoort wel spreken, maar wat hij hoort is geen echte spreektaal maar gesproken schrijftaal. Zolang de nieuwslezer nog teksten voor zich krijgt waarin sprake is van ‘het besluit dat de ministerraad heeft genomen’ zal hij zich wel niet aanpassen aan wat zo langzamerhand normaal (gesproken) Nederlands schijnt te worden (‘het besluit wat de ministerraad heeft genomen’). Maar hoe staat het met wat al ruim vijftig jaar geleden met een term van Gerlach Royen ‘haar-cultuur’ werd genoemd? In de UK van 30 oktober 1985 lees ik: ‘Zoals bijvoorbeeld die keer dat het Col-

[p. 248]

lege tot haar verlegenheid een delegatie van vrouwen (...) moest ontvangen’, waarbij op het eerste gezicht niet duidelijk, is wie hier eigenlijk in verlegenheid raakte. Een persbericht in de Groninger Gezinsbode begint met de woorden: ‘Het Anjerfonds Groningen wil haar werkzaamheden beter bekend maken (...)’ en spreekt een paar regels verder nog steeds over haar werkterrein. Merkwaardig eigenlijk dat dit toch bij uitstek persoonlijke bezittelijk voornaamwoord juist bij voorkeur gebruikt wordt bij zulke onpersoonlijke collectieve begrippen als het kabinet, het bestuur, het college, het fonds.

De spanning tussen spreektaal en schrijftaal wordt zowel op lexicaal als op syntactisch gebied zichtbaar en hoorbaar. Iedereen kent wel zulke woordparen als vandaag/heden, sturen/zenden, geven/schenken, krijgen/ontvangen, ook/tevens, maar/slechts, enz. enz. Op syntactisch terrein zijn de verschillen misschien minder systematisch van karakter, maar daarom niet minder in het oog springend. De specifieke schrijftaal, zoals men die vooral in circulaires kan aantreffen, heeft bijvoorbeeld een duidelijke voorkeur voor hypotaxis boven parataxis: als de schrijver een opmerking wil maken, zegt hij eerst dat er iets opgemerkt gaat worden en plaatst vervolgens de eigenlijke mededeling in de bijzin. Dus niet: ‘verder stelt het bestuur voor de contributie voor 1986 te verhogen’ maar: ‘Daar-bij zij opgemerkt dat het bestuur voorstelt de contributie voor 1986 te verhogen’. De hypotactische constructie biedt zelfs de mogelijkheid bijzin aan bijzin te rijgen. Men schrijft dan: ‘Voorts wijzen we erop dat de deelnemers er rekening mee dienen te houden dat declaraties voor reiskosten niet later dan 15 maart mogen worden ingediend’ in plaats van eenvoudig te verklaren: ‘Declaraties voor reiskosten moeten vóór 15 maart worden ingediend.’ Is bij de opstellers van zulke circulaires sprake van een horror vacui, angst voor het half lege blad? Of is het dat besef van bezig te zijn met een soort taal van hogere orde dat de schrijvers als het ware dwingt een heel ander register open te trekken?

In een manifest, gepubliceerd in het avant-gardetijdschrift transition (1929), verklaarde Eugène Jolas o.a. dat een schrijver (een ‘literary creator’) het recht heeft, eigengemaakte woorden te gebruiken en zich niets aan te trekken van bestaande grammaticale en syntactische wetten. Jolas dacht hier natuurlijk aan individuele kunstenaars en inderdaad kan men bij schrijvers en ook bij journalisten soms bizarre collages aantreffen, unieke, met de logica spottende uitschieters, zoals wanneer Henk van Gelder over Lanzmann en diens film Shoah schrijft: ‘Het ging hem, zei hij ergens, niet om de herinneringen, maar om het herbeleven. Was hij daarmee de goede heelmeester die gedwongen is stinkende wonden te maken...?’ (NRC-Handelsblad, 6 jan. 1986, nadruk van mij).

Bestaat er echter ook niet zoiets als een collectief scheppingsproces? Een frequent verschijnsel is bijvoorbeeld een zekere verwarring tussen enkelvoud en meervoud in de werkwoordsvorm, een verwarring die het gevolg is van het niet meer doorzien van bepaalde syntactische structuren. Men voelt ‘inlichtingen verstrekken’ als één begrip, één ‘werkwoord’, en schrijft dan: ‘Over geen van de aspecten van die belangenvertegenwoordiging wordt van Nederlandse zijde inlichtingen verstrekt’ (NRC-Handelsblad, 10 febr. 1986, nadruk van mij). Zulke ontsporingen komen ook voor bij uitdrukkingen waarin men de oorspronkelijke structuur niet meer herkent; ik noteerde: ‘Al zijn verwachtingen werden de bodem ingeslagen’, ‘Een congreslid dat hiertegen wilde protesteren, werd duchtig de oren gewassen’ en ‘... acties die door de minister een halt werden toegeroepen’. Zo ook: ‘Als ik me echter indenk hoeveel velddienstoefeningen deze groep dienstplichtigen nog te vachten staat, enz.’ (NRC-Handelsblad, 8 febr. 1986, nadruk van mij).

Er is één zinswending die deze verwarring gemakkelijk in de hand blijkt te werken, namelijk het type ‘een van de vele... die’ zoals in ‘een van de vele veranderingen die in het komende jaar doorgevoerd gaat worden’ of in ‘Een van de landen die slachtoffer dreigt te worden van de daling van de olieprijzen is Mexico’. Beide voorbeelden hoorde ik op de radio, maar dit zijn naar mijn stellige overtuiging geen toevallige versprekingen. Ik heb zelfs al discussies gevoerd met mensen die -althans aanvankelijk- in de hierboven vet gedrukte vormen

[p. 249]

geen fout zien. Daaruit blijkt wel dat het gevoel voor de interne structuur van zulke zinnen begint te verzwakken (net als bij de zinswending ‘niet dan nadat’ waarin ‘dan’ sneuvelt: ‘Van daaruit werden ze (...) naar het Franse deel van Sint Maarten gevaren, zij het niet nadat ze eerst nog een spelletje back-gammon hadden gespeeld (...)’ [NRC-Handelsblad, 20 febr. 1986, nadruk van mij]). Dat zal er niet beter op worden als men het parasitaire enkelvoud meer en meer zal gaan aantreffen in gedrukte teksten, zoals in een ingezonden stuk: ‘Ongetwijfeld is Prof. van Dijck van de 14½ miljoen Nederlanders één van de weinigen die voor ‘beproefd’ mag doorgaan op dit terrein...’ (NRC-Handelsblad, 30 jan. 1986, nadruk van mij). Een gelijksoortig voorbeeld noteer ik uit een beschouwing van Jaap Harskamp over Oscar Wilde: ‘En hoewel Wilde voor een relatie met Bosie zou kiezen, bleef Ross één van de weinige vrienden die Wilde tot het einde zou bijstaan...’ (VPRO-gids, nr. 8, 1986).

Het zou me niet verbazen vanneer wat nu nog als afwijkend gesignaleerd wordt, althans moet worden, op den duur, tegen de syntactische logica in, als volkomen normaal zal worden geaccepteerd.