Tabu. Jaargang 16

[p. 32]

Spiering
De samengesteldheid van het perfectum

In een drietal belangwekkende artikelen over werkwoordstijden en tijdsbepalingen heeft Theo Janssen (1983, 1985a, 1985b) betoogd dat niet alleen het plusquamperfectum maar ook het perfectum wat hij noemt een composiete tijd is. In de hiernavolgende spiering wordt de vraag gesteld of deze opvatting juist is.

De composietheid van het plusquamperfectum laat zich demonstreren aan een zin als (1).

(1)	Marie had toen (nl. toen ik haar voor het eerst ontmoette) net een week daarvoor haar vorige minnaar de deur uitgezet.

Zin (1) bevat twee temporele bepalingen, waarvan de eerste (toen) de verteltijd aanduidt, de tweede (net een week daarvoor) Maries voorafgaande activiteit die door de infiniete verbale groep de deur uitgezet wordt genoemd. Men kan dus inderdaad stellen: zowel de tijd van het infiniete verbum als die van de persoonsvorm worden ieder door een tijdsbepaling nader gespecificeerd. Deze dubbele specificeerbaarheid is er de oorzaak van dat een zin als (2) dubbelzinnig is, doordat de bepaling vrijdags zowel de ene als de andere functie kan vervullen.

(2)	Dat had ze vrijdags al geregeld.

De intonatie kan enig verschil maken:

(2)(a)

Dat had ze vrijdags (toen ik haar voor het eerst ontmoette) al gerégeld.

met accent op geregeld en vrijdags anaforisch geïntoneerd. De bepaling slaat in dit geval op de verteltijd (R in het stelsel van Reichenbach), het tijdstip waarop Marie ‘dat’ geregeld heeft, wordt niet expliciet genoemd. In (2b) daarentegen heeft vrijdags nieuwheidsaccent, noemt het de tijd waarop Marie ‘dat’ geregeld heeft en wordt ‘R’ niet gespecificeerd.

[p. 33]

(2)(b)

Dat had ze vríjdags al geregeld.

Op de bedoelde dubbelzinnigheid is al herhaalde malen gewezen, heel recentelijk voor het Engels door B. Comrie in zijn zeer lezenswaardige boek Tense van 1985, met de zinnen John had already left at ten o'clock (p. 66) en John had arrived on Tuesday (p. 79).

Nu is het evenwel niet zo dat de beide temporele posities in zinnen in het plusquamperfectum door willekeurig gekozen tijdsbepalingen kunnen worden gevuld. Ongrammaticale zinnen als die van (3) laten dat zien.

(3)	(a)	*Gister had ze dat eergister al geregeld.
	(b)	*Gister had ze dat daags tevoren al geregeld.

Er mogen kennelijk geen deiktische bepalingen aan te pas komen, hetgeen ook verklaart dat een zin als (4), hoe ook geïntoneerd, niet twee interpretaties toelaat.

(4)	Marie had dat gister al geregeld.

Janssen denkt over de grammaticaliteit van een zin als (3b) anders, althans hij demonstreert aan zin (5) dat zowel het verbum finitum als het verbum infinitum door een tijdsbepaling gemodificeerd kunnen worden (1983 p. 51, p. 100 n. 4; 1985a p. 12, 1985b p. 53):

(5)	Gisteren was Peter een jaar geleden vertrokken.

Naar mijn opvattingen is (5) evenwel geen goeie zin, in tegenstelling tot de ‘verwante’ zin (6):

(6)	Gisteren was het een jaar geleden dat Peter vertrokken is.

Op die ‘verwantschap’ tussen (5) en (6) kom ik nog terug, ik sta bij het plusquamperfectum verder niet stil, het gaat in deze spiering om het perfectum.

Als we, zoals in taalkundige beschouwingen over ‘tijd’ niet ongebruikelijk is, ervan uitgaan dat het plusquamperfectum, in overeenstemming met de letterlijke betekenis van die benaming, een perfectum-in-het-verleden is (‘the past perfect is the past equivalent of the present perfect’), m.a.w. dat had geregeld staat tot heeft gevegeld als regelde staat tot regelt, enz. dan ligt het voor de hand te ver-

[p. 34]

wachten dat het perfectum eenzelfde composietheid aan de dag legt als het plusquamperfectum. Zoals gezegd is Janssen van mening dat dat het geval is. Hij laat dat enige malen zien, aan de hand van zulke zinnen als (7).

(7)	Vandaag is Marie precies een week geleden getrouwd.

waarin vandaag de tijd van de persoonsvorm en precies een week geleden de tijd van Maries huwelijksvoltrekking zou demonstreren.

In de voorbeeldzinnen die Janssen aanvoert om de composietheid van het perfectum aan te tonen is het telkens een tijdsbepaling met geleden als ‘kern’ die het gebeuren van de infiniete werkwoordsgroep temporeel specificeert. Nu kan men een woordgroep als (precies) een week geleden inderdaad voor een (deiktische) ‘striktsituerende’ tijdsbepaling houden, gegeven het feit dat die bepaling evengoed het antwoord op de vraag Wanneer is Marie getrouwd? kan vormen als bv. vorige week vrijdag, zelfs is het zo dat deze beide bepalingen dezelfde stand van zaken beschrijven wanneer het antwoord Marie is vorige week vrijdag getrouwd een week later op een vrijdag geuit wordt. Maar daarmee is niet gezegd dat ze als (deiktische) temporele bepalingen equivalent zijn. Een zin als (8) is in tegenstelling tot (7) ongrammaticaal.

(8)	*Vandaag is Marie (de) vorige week vrijdag getrouwd.

Het is duidelijk dat (8) ongrammaticaal is omdat een-en-dezelfde temporele zinspositie tweemaal gevuld is: door vandaag én door (de) vorige week vrijdag. Met slechts een van de beide bepalingen is een zin als (8) prima.

Opmerking: een zin als Vandaag is Marie precies een week getrouwd vertegenwoordigt natuurlijk een ander type: hij staat in het presens, getrouwd is adjectief en een week een duurbepaling.

Het lijkt erop dat een week geleden in een zin als (7) niet zonder meer het tijdstip van Maries trouwen specificeert maar op enigerlei wijze in betrekking staat tot vandaag, zoals in de verwante zin (9) al heel duidelijk het geval is.

(9)	Vandaag is het precies een week geleden dat Marie getrouwd is.

Een bepaling als een week geleden denoteert de hoeveelheid tijd die er

[p. 35]

sinds Maries trouwen tot (en met) vandaag verstreken is, zij het met implicatie van het moment waarop die spanne tijds een aanvang heeft genomen, d.i. het tijdstip van Maries trouwen, m.a.w. een week geleden zegt eigenlijk (ook) wat vandaag het geval is, in overeenstemming met de oorspronkelijke betekenis van geleden, nl. ‘voorbij gegaan’ presentisch opgevat: een week geleden = de tijdsduur van een week voorbij zijnde: Dat Marie getrouwd is, is (vandaag) een week voorbij (Iets vergelijkbaars geldt voor het Engelse ago, eerder agone, partc. van *ago ‘voorbijgaan’).

De bedoelde betrokkenheid van een week geleden op vandaag verklaart ook dat die beide bepalingen makkelijk één zinsdeel kunnen vormen.

Vgl. (10):

(10)	Vandaag (precies) een week geleden is Marie getrouwd.

Het is blijkbaar zo dat de twee delen van de tijdsbepaling van (10) in zin (7) uiteengeplaatst zijn, zoals dat met vergelijkbare samengestelde tijdsbepalingen ook het geval kan zijn. Ik denk aan Gister om tien uur heeft... naast Gister heeft... om tien uur en aan morgen over een week e.d. (zie Janssen 1983, 56).

Uit het voorafgaande kan geconcludeerd worden dat uit zinnen als (7) niet zonder meer tot de composietheid van het perfectum kan worden besloten. Dat wijst er tevens op dat het niet juist is de relatie tussen het perfectum en het plusquamperfectum zo te zien als we aanvankelijk gedaan hebben. Weliswaar wordt het perfectum door een ‘samengesteld werkwoordelijk gezegde’ gevormd, maar ‘samengesteld’ en ‘composiet’ zijn kennelijk geen identieke onderscheidingen.

Het perfectum is een tempus sui generis, in bepaalde opzichten vergelijkbaar met het imperfectum (maar anders dan in het Engels), in andere ook met het presens. Een kenmerkend onderscheid tussen perfectum en plusquamperfectum is dat het plusquamperfectum een ‘R’ heeft en het perfectum niet, althans niet in dezelfde betekenis (beide hebben uiteraard een ‘S’, d.i. het spreekmoment), hoewel het perfectum ook (in het Nederlands) een specificeerbare ‘verleden tijd’ is. Ik ga op het bedoelde asymmetrische karakter van het stelsel van Nederlandse werkwoordstijden verder niet in. Het was ons te doen om tijdsbepalingen van het type een week geleden. Daar is kennelijk iets mee aan de hand.

Wat is, geef ik toe, nog niet helemaal duidelijk. P.C. Paardekooper besteedt er in zijn ‘Beknopte ABN-syntaksis’ ⁷ verhelderende aandacht aan.

[p. 36]

Hij noemt het syntagma in kwestie een unicum (p. 309) en heeft daarmee stellig het gelijk aan zijn kant, maar ik zou eraan toe willen voegen: iets geheel opzichzelfstaands niet alleen vanwege zijn syntagmatische en paradigmatische eigenschappen maar ook uit een oogpunt van ‘buitenbouw’, waar Paardekooper helaas niets over zegt. Nader onderzoek naar de relatie, synchronisch en diachronisch, tussen de zinnen (7) en (9) zou op z'n plaats zijn, alsook naar overeenkomsten en verschillen van geleden-syntagmata en de temporele woordgroepen van (11), door Paardekooper niet vermeld. Over een week, de futurele tegenhanger van een week geleden zou men kunnen zeggen, komt volgens Van Dale gewestelijk ook voor met betrekking tot een periode die voorbíj is.

(11)	Marie is een week terug getrouwd
	Marie is voor een paar dagen getrouwd.

Het WNT zegt van een zin als (7) dat hij uit een zin als (9) gevormd is door verkorting. Dat zou je je ongeveer als aangegeven in (12) moeten voorstellen:

(12)	[[Marie is getrouwd] een week geleden]

Maar misschien kan de historische syntaxis van het Nederlands daar meer licht op laten schijnen. Hetzelfde geldt wat het Engels betreft voor ago.

[p. 37]

Bibliografie:

B. Corarie, Tense.	Cambridge Textbooks in Linguistics, Cambridge University Press 1985
Th.A.J.M. Janssen, 1983	‘Het temporele systeem van het Nederlands: drie tijden en twee tijdscomposities’. Glot 6 (1985), p. 45-104.
id., 1985a	‘Composiete temporele modificatie: suprematie van semantische categorieën’. TABU 15 (1985), p. 10-42; 43-78.
id., 1985b	‘De constructie hebben/zijn + (') voltooid deelwoord ('). Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek VI (1985), p. 49-84.
P.C. Paardekooper,	Beknopte ABN-syntaksis. Zevende druk, sterk uitgebreid. Eindhoven z.j. (1986).