Tabu. Jaargang 15

[p. 145]

[Nummer 4]

De zaak vrijwel
Frans Zwarts

In de zevenentwintigste, door J.B. Drewes bewerkte druk van Koenens Verklarend Handwoordenboek der Nederlandse taal worden onder het lemma vrijwel de volgende betekenissen gegeven: 1. zo goed als; 2. nagenoeg, bijna. Deze beschrijving mag op het eerste gezicht alleszins aanvaardbaar lijken, bevredigend is zij zeker niet. Enig nadenken leert immers, dat vrijwel en bijna niet dezelfde valentie hebben, een constatering die misschien niet onmiddellijk voor de hand ligt, maar die zich aan ons opdringt zodra we de gebruiksmogelijkheden van beide woorden in ogenschouw nemen. Om te beginnen kan bijna zonder moeite met een telwoord worden verbonden, dit in tegenstelling tot vrijwel, getuige het contrast tussen de zinnen (1) en (2).

(1)	Het comité heeft bijna vier miljoen handtekeningen verzameld.
(2)	*De peuter heeft vrijwel twaalfhonderd kilo papier ingezameld.

Belangrijker is echter het gegeven, dat bijna ook heel wel als een adverbiale bepaling dienst kan doen, te oordelen althans naar de zinnen (3) - (6).

(3)	De onervaren doelman heeft zich bijna laten verrassen.
(4)	U zegt dat mijn proefschrift bijna moet zijn voltooid.
(5)	Op weg naar Katwijk is de visserman bijna verongelukt.
(6)	De blinde zakkenroller is bijna tegen de lamp gelopen.

De verwante, maar niettemin andersoortige uitdrukking vrijwel kent deze mogelijkheid niet: de voorbeeldzinnen (7) - (10) zijn zonder uitzondering hopeloos ongrammaticaal.

(7)	*De onervaren doelman heeft zich vrijwel laten verrassen.
(8)	*U zegt dat mijn proefschrift vrijwel moet zijn voltooid.
(9)	*Op weg naar Katwijk is de visserman vrijwel verongelukt.
(10)	*De blinde zakkenroller is vrijwel tegen de lamp gelopen.

Daarmee rijst onvermijdelijk de vraag, in welk opzicht de gebruiksmogelijkheden van vrijwel zich onderscheiden van die van bijna.

Dat het gebruik van vrijwel nauw verbonden is met zaken van univer-

[p. 146]

saliteit en negatie, bewijzen de zinnen (11) - (14), waarin vrijwel achtereenvolgens van de nominale constituenten iedereen, alle ouders, niemand en geen kind vergezeld gaat.

(11)	Haar innemende gedrag zal vrijwel iedereen vermurwen.
(12)	Deze voorkeur wordt door vrijwel alle ouders gedeeld.
(13)	Vrijwel geen kind zal een opstel hoeven te schrijven.
(14)	Zijn gesloof heeft op vrijwel niemand indruk gemaakt.

Vervangen we echter alle ouders in (12) door de meeste ouders of door weinig studenten, dan is de uitkomst zonder meer slecht.

(15)	*Deze voorkeur wordt door vrijwel de meeste ouders gedeeld.
(16)	*Deze voorkeur wordt door vrijwel weinig studenten gedeeld.

Met andere woorden: het gebruik van vrijwel beperkt zich tot universele en negatieve uitdrukkingen. Dat vrijwel zich daarmee onderscheidt van bijna, blijkt uit de eerder besproken tegenstelling tussen (17) en (18).

(17)	De jeugd heeft bijna zeventig kilo papier ingezameld.
(18)	*De jeugd heeft vrijwel zestig kilo karton ingezameld.

Kennelijk dient de onwelgevormdheid van zin (18) te worden toegeschreven aan het feit dat de uitdrukking zestig kilo karton geen universeel of negatief karakter draagt. In hoeverre deze eigenschap van vrijwel ook verantwoordelijk kan worden gesteld voor het ontbreken van de adverbiale gebruiksmogelijkheid, staat nog te bezien.

De conclusie dat vrijwel alleen met universele of negatieve uitdrukkingen kan worden gecombineerd, is in overeenstemming met de gedragingen van het woord bij tijdsbepalingen. Op geen van de volgende zinnen valt iets aan te merken, aangezien uitdrukkingen als wekelijks, maandelijks en elke dag duidelijk universeel van aard zijn.

(19)	De kinderen krijgen vrijwel wekelijks een aanval van benauwdheid.
(20)	De buurt wordt vrijwel maandelijks opgeschrikt door een diefstal.
(21)	De bejaarde quiz-master ontvangt vrijwel elke dag een dreigbrief.

[p. 147]

Nemen we echter in plaats van wekelijks een bepaling als één keer per week, dan krijgen we een soortgelijke tegenstelling als die waarvan in (17) en (18) sprake was.

(22)	De grijsaard wordt bijna één keer per week beroofd.
(23)	*Deze vrouw wordt vrijwel één keer per week beroofd.

Ook in dit geval dient het ongrammaticale karakter van zin (23) te worden toegeschreven aan de omstandigheid dat één keer per week niet als een universele of negatieve uitdrukking kan worden aangemerkt.

Bijzonder interessant is het gebruik van vrijwel in combinatie met -loos-afleidingen. Hoewel het negatieve karakter van dergelijke adjectieven doorgaans buiten kijf is, doen zich duidelijke verschillen voor tussen de onderscheiden representanten van deze klasse. Formaties als vlekkeloos, wolkeloos en roerloos kunnen heel gemakkelijk met vrijwel worden gecombineerd, getuige de zinnen (24) - (26).

(24)	Het vrijwel vlekkeloze betoog overtuigde de scholieren.
(25)	Aan de vrijwel wolkeloze hemel verscheen een vliegtuig.
(26)	In het bos ontwaarde zij een vrijwel roerloze gestalte.

Maar uitdrukkingen als haveloos en roekeloos verzetten zich tegen een dergelijke combinatie.

(27)	*Een vrijwel haveloze verschijning betrad de deuropening.
(28)	*Hun vrijwel roekeloze gedragingen ontstemden de meester.

Dit patroon is des te opvallender, omdat een zin als (29) wel aanvaardbaar lijkt.

(29)	Hun bijna roekeloze gedragingen ontstemden de peetvader.

Een en ander doet vermoeden, dat het van oorsprong negatieve karakter van woorden als haveloos en roekeloos verloren is gegaan. Tegen deze achtergrond dienen ook de tegenstellingen tussen (30) en (31), (32) en (33), en (34) en (35) te worden bezien.

(30)	Haar rechterbeen blijkt inmiddels vrijwel gevoelloos te zijn.
(31)	*Zijn vrijwel gevoelloze opmerkingen verwekten veel beroering.
(32)	De ballerina kreeg een vrijwel zoutloos dieet voorgeschreven.

[p. 148]

(33)	*De wind gaf het vrijwel zouteloze gesprek een andere wending.
(34)	De enorme inflatie heeft het geld vrijwel waardeloos gemaakt.
(35)	*De optocht was wederom een vrijwel waardeloze aangelegenheid.

Kennelijk leent het figuurlijke of overdrachtelijke gebruik van woorden als gevoelloos, zouteloos en waardeloos zich niet voor combinatie met vrijwel, een stand van zaken die misschien zo uitgelegd kan worden, dat de daarmee verbonden betekenisverschuiving het uitgesproken negatieve karakter van -loos-formaties verloren doet gaan.

Overigens doen zich in het domein van de met on-geprefigeerde adjectieven soortgelijke verwikkelingen voor. Zo tonen de volgende twee zinnen aan, dat vrijwel heel goed met ontoegankelijk en onontbeerlijk kan worden gecombineerd.

(36)	Dit pedagogische boekwerk is vrijwel ontoegankelijk.
(37)	Dergelijke bleekmiddelen zijn vrijwel onontbeerlijk.

Maar een uitdrukking als onaangenaam verzet zich tegen een dergelijke combinatie, getuige zin (38).

(38)	*Het vrijwel onaangename gesprek nam een onverwachte wending.

Vervangen we echter echter door bijna, dan lijkt de uitkomst alleszins aanvaardbaar.

(39)	Het bijna onaangename gesprek nam een onverwachte wending.

In hoeverre een en ander kan worden toegeschreven aan het al dan niet negatieve karakter van onaangenaam, staat nog te bezien.

Tamelijk verrassend is ten slotte het gedrag van vrijwel in combinatie met voltooide deelwoorden. De volgende twee zinnen zijn zonder meer goed.

(40)	U zegt dat het raadsel vrijwel opgelost moet zijn.
(41)	U zegt dat mijn opstel vrijwel voltooid moet zijn.

[p. 149]

Maar plaatsen we het voltooid deelwoord aan het eind van de werkwoordscluster, dan is het resultaat bedroevend.

(42)	*U zegt dat het raadsel vrijwel moet zijn opgelost.
(43)	*U zegt dat mijn opstel vrijwel moet zijn voltooid.

Een en ander lijkt voor geen andere interpretatie vatbaar dan dat het voltooid deelwoord in preverbale positie de status van een adjectief heeft. Denkt niet dat de moeilijkheden daarmee opgelost zijn, want het is volstrekt onduidelijk wat woorden als opgelost en voltooid met kwesties van universaliteit te maken hebben.

Tot zover onze beschouwingen over de gebruiksmogelijkheden van vrijwel. De sleutel tot het raadsel ligt ongetwijfeld in een nadere semantische klassificatie van nominale constituenten en adjectieven. Hoewel daartoe aanzetten zijn gegeven - bijvoorbeeld in Keenan en Faltz (1985) en Zwarts (1981) -, valt een en ander buiten het bestek van deze korte notitie. Het lijkt daarom beter om te eindigen met een duidelijk problematisch geval:

(44)	Het belang van deze bijdrage is vrijwel te verwaarlozen.

Bibliografie

Keenan, E. & L. Faltz (1985)	Boolean Semantics for Natural Language. Dordrecht: Reidel.
Zwarts, F. (1981)	‘Negatief Polaire Uitdrukkingen I’, in: GLOT: Tijdschrift voor Taalwetenschap 4, 35-132.