Tabu. Jaargang 15

[p. 10]

Composiete temporele modificatie: suprematie van semantische categorieën (I)
Theo A.J.M. Janssen

0. Samenvatting

Binnen één zin kunnen verscheidene temporele adverbiale bepalingen samengaan, zoals de volgende reeks: vorig jaar in de zomer twee keer een week lang elke avond een uurtje. In dit artikel wordt onderzocht welke typen temporele adverbiale bepalingen aldus samen kunnen voorkomen en onder welke semantische condities.

Betoogd wordt dat voor de beschrijving van zo'n reeks drie hoofdcategorieën van temporele adverbiale bepalingen moeten worden aangenomen, te weten kaderaanduidende, striktsituerende en duuraangevende, en daarnaast als twee subcategorieën multiplicerende en iteratieve bepalingen. In samenhang hiermee wordt voor een adequate semantische descriptie als vereiste gezien dat de categorieën NP, VP, AdvP enz. semantisch zo geīnterpreteerd kunnen worden, dat over hun gemeenschappelijke semantische eigenschappen generalisaties mogelijk zijn.

Op enkele theoretische implicaties van het onderzoek zal in het slot kort worden ingegaan. Het gaat hierbij niet alleen om grammaticaal-theoretische, maar ook om algemeen linguistische aspecten zoals de status van stereotypie en de sterke overeenkomst van het semantisch verband dat de onderzochte temporele adverbiale bepalingen binnen de zin kunnen hebben, met de semantische relatie die deze bepalingen kunnen onderhouden over de zinsgrens heen binnen tekstverband.*

1. Inleiding

Temporele bepalingen vertonen zowel naar vorm als naar functie een grote diversiteit. Omdat het onderzoek erop gericht is na te gaan onder welke voorwaarden temporele adverbiale bepalingen te samen in één zin, of - nader afgebakend - binnen één deelzin, kunnen voorkomen, is het nuttig vooraf kort hun verscheidenheid te schetsen.

Vormelijk bezien kunnen temporele adverbiale bepalingen deel uitmaken van de categorie NP (de komende week, de hele zomer, iedere dag), van de categorie AP (een week lang), van de categorie S̄ (zodra Jan vertrok, nu Jan vertrekt), verder van de categorie AdvP (vaak, destijds, toen) of van de categorie PP (op die dag, gedurende de pauze).

Het volgende overzicht geeft een, zij het beknopt beeld, van de functionele verscheidenheid en zal gebruikt worden om een globale scheiding aan te brengen tussen combinaties van temporele adverbiale bepalingen die in dit artikel wel en niet aan de orde worden gesteld.

[p. 11]

(1)		Functies van temporele adverbiale bepalingen
	a	complementering van een werkwoord
	b	situerende specificatie van de in de zin uitgedrukte propositie
	c	duratieve specificatie van de in de zin uitgedrukte propositie
	d	multiplicerende specificatie van de in de zin uitgedrukte propositie
	e	iteratieve specificatie van de in de zin uitgedrukte propositie

Bezie als voorbeelden bij (1)a de volgende zinnen.

(2)	a	Jans optreden was op een zaterdag.
	b	Jans verjaardag viel op een zaterdag.
	c	De pauze duurde vijf minuten.
	d	Het is vijf minuten geleden dat het bliksemde.

Weglating van op een zaterdag of van (de maatconstituent) vijf minuten veroorzaakt een drastische verstoring van de zinsbouw, want de constituent maakt telkens deel uit van het subcategorisatiepatroon van het werkwoord.

Bezie als voorbeelden bij (1)b de volgende zinnen.

(3)	a	Jan telefoneerde op een zaterdag.
	b	Jan telefoneerde vijf minuten geleden.

Hier zijn de temporele adverbiale bepalingen op een zaterdag en vijf minuten geleden weglaatbaar zonder drastische verstoring van de zinstructuur. Door de bepaling in (3)a wordt aangeduid dat de situatie dat Jan telefoneert, zich bevindt binnen het tijdsinterval dat gedenoteerd wordt door op een zaterdag. In (3)b geeft de bepaling aan dat zich juist op het tijdsinterval dat door vijf minuten geleden gedenoteerd wordt, de situatie voordoet dat Jan telefoneert. Het type (1)b zal verderop onderscheiden worden in kaderaanduidende en striktsituerende bepalingen.

Bezie als voorbeelden bij (1)c de volgende zin.

(4)	Jan telefoneerde een uur lang.

Met een uur lang wordt de duur van Jans telefonade aangegeven. Het kan hierbij om één, maar ook om meer telefoongesprekken gaan.

Bezie als voorbeeld bij (1)d de volgende zin.

(5)	Jan telefoneerde een paar keer.

[p. 12]

Door de bepaling een paar keer wordt de situatie die met zin (5) wordt aangeduid, als geleed gepresenteerd, maar zonder nadere specificatie van de posities die de deelsituaties temporeel ten opzichte van elkaar innemen.

Bezie ten slotte als voorbeeld bij (1)e de volgende zin.

(6)	Jan telefoneerde ieder half uur.

De situatie die wordt aangeduid met zin (6), wordt door de bepaling ieder half uur eveneens als geleed gepresenteerd, nu echter met specificatie van de posities die de deelsituaties temporeel bezien ten opzichte van elkaar innemen.

In dit artikel zal het samengaan behandeld worden van bepalingen uit de categorieën (1)b-(1)e.^1. Het gaat hierbij zowel om combinaties van bepalingen van een en hetzelfde type als om combinaties van bepalingen die van type verschillen. Er zijn combinaties die weliswaar zijn samengesteld uit bepalingen van de types (1)b-(1)e, maar zich niettemin sterk onderscheiden van de combinaties die hier de centrale aandacht zullen krijgen. Een drietal van zulke combinaties zal, zij het summier, gekarakteriseerd worden, waarmee voorkomen kan worden dat ze aanleiding geven tot verwarring.

De eerste combinatie betreft een samengaan van twee temporele adverbiale bepalingen binnen een deelzin die naast het verbum finitum nog minstens één verbum infinitum bevat, waarbij de ene bepaling het verbum finitum modificeert en de andere het, of een, verbum infinitum. Bijvoorbeeld.

(7)	a	Morgen is Jan een jaar geleden vertrokken.
	b	Gisteren was Jan een jaar geleden vertrokken.

Morgen, resp. gisteren modificeert hier het verbum finitum, een jaar geleden daarentegen modificeert het verbum infinitum en specificeert aldus de tijd van Jans vertrek (Janssen 1983).^2. Morgen en gisteren geven hierbij aan vanwaaraf de tijd gedenoteerd door een jaar geleden gerekend moet worden.

De tweede combinatie betreft een samengaan van twee temporele adverbiale bepalingen binnen een deelzin waarvan de propositie uit een extensionele en een intensionele component bestaat, zoals in het volgende voorbeeld.

(8)	Gisteren vertrok Jan pas over een week (en nu hoor ik dat hij vandaag al vertrekt).

De zin drukt uit dat het gisteren verluidde dat Jan over een week zou vertrekken. Gisteren heeft betrekking op de extensionaliteit van, bijvoorbeeld, een bewering

1. Over het samengaan van temporele adverbiale bepalingen binnen een deelzin is betrekkelijk weinig onderzoek verricht. Zie overigens bijvoorbeeld Vet (1980) en Ten Cate (1984).

2. Naast de mogelijkheid om de zinnen (7)a en b te lezen als ‘Morgen is (Gisteren was) het een jaar geleden dat Jan vertrokken is (/was)’, kunnen zij ook opgevat worden als ‘Morgen verluidt (Gisteren verluidde) het dat Jan een jaar geleden vertrokken is (/was)’. In het laatste geval vormen de zinnen (7)a en b een propositie met een extensionele en een intensionele component.

[p. 13]

omtrent Jans vertrek, terwijl over een week betrekking heeft op het intensionele deel van de propositie, namelijk de tijd van het beweerde vertrek (Janssen 1983: 56). Anders gezegd, de waarheid van zin (8) is mede afhankelijk van de vraag of het wel of niet gisteren beweerd is dat Jan over een week zou vertrekken. Maar aan de waarheid van de zin wordt niets toe- of afgedaan als Jan wel of niet metterdaad vertrekt.

De derde combinatie die van onderzoek wordt uitgezonderd, betreft een samengaan van een tweetal temporele adverbiale bepalingen binnen een geïntegreerde temporele adverbiale bepaling. Zie de volgende voorbeelden.

(9)	a	Gisteren een week geleden vertrok Jan.
	b	Gisteren vertrok Jan een week geleden.
(10)	a	Morgen over een week vertrekt Jan.
	b	Morgen vertrekt Jan over een week.

De a-zinnen laten zien dat zowel gisteren en een week geleden als morgen en over een week samen in de eerste-zinsdeelpositie kunnen optreden. Uit een vergelijking met de b-zinnen blijkt dat de combinatie in de a-zinnen sterk verschilt van het samengaan van het tweetal bepalingen in de b-zinnen (Janssen 1983: 65-57). Immers, alleen de b-zinnen zijn van het hiervoor met zin (8) toegelichte type. De a-zinnen komen weliswaar hierin overeen met de zinnen van (7) dat de interpretatie van een week geleden afhankelijk is van gisteren en de interpretatie van over een week van morgen, maar ze verschillen van de zinnen van (7) doordat de combinatie nu in haar geheel de modificatie vormt van uitsluitend het verbum finitum.^3.

Met afzien verder van het genoemde drietal combinaties^4. zal in dit artikel de aandacht gericht zijn op combinaties van temporele adverbiale bepalingen die onderling een tamelijk vrij syntactisch verband bezitten en toch samen de tijd van de in de zin verwoorde situatie en eventuele deelsituaties kunnen aanduiden waar die zin slechts één verbum bevat. Als illustratie van een composiete temporele modificatie zoals onderzocht zal worden, moge een zin dienen als de volgende, waarin een achttal temporele adverbiale bepalingen samengaan.

(11)	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.

In een toenemende mate van verbijzondering wordt met de reeks die loopt van vorig jaar tot aan een kwartier het gebruik van het apparaat temporeel gespecificeerd. Het voorbeeld laat zien hoe de diverse elementen van de reeks samenwerken. Met vorig jaar wordt het gebruik gesitueerd ten opzichte van het spreekmoment.

3. De geïntegreerde bepaling kan overigens als modificatie bij alleen het verbum infinitum dienst doen (zie Janssen 1983), getuige de volgende zin.

(i)	Gisteren een jaar geleden is Jan vertrokken.
(ii)	Hoewel Jan morgen over een week zou vertrekken, (had hij nog geen voorbereidingen getroffen).

4. Een combinatie die evenmin aan de orde komt, is de volgende.

(i)	Jan gaat morgen (voor) een jaar naar Canada.

(Voor) een jaar heeft hier de betekenis ‘voor de duur van een jaar’ en kan zo niet als een van de typen bepalingen van (1) geclassificeerd worden. De bepaling (voor) een jaar heeft geen betrekking op de duur van het gaan, maar op de vervolgsituatie.

[p. 14]

Binnen het tijdsinterval dat met vorig jaar wordt aangeduid, wordt met behulp van in de zomer een subinterval onderscheiden zonder dat de hierbij in het spel zijnde inclusierelatie woordelijk tot uitdrukking wordt gebracht. Dit beeld keert terug in de relatie tussen het interval gedenoteerd door in de zomer en het subinterval dat met een maand lang gedenoteerd wordt, voorts in de relatie tussen dit tijdsinterval en de reeks subintervallen gedenoteerd door elke zaterdag, vervolgens in de relatie tussen de tijdsintervallen gedenoteerd door elke zaterdag en het subinterval van de morgen gedenoteerd door alleen 's morgens, verder in de relatie tussen het interval gedenoteerd door alleen 's morgens en het subinterval gedenoteerd door tussen acht en tien uur en ten slotte in de relatie tussen dit tijdsinterval en het tweetal subintervallen gedenoteerd door twee keer een kwartier, eveneens een combinatie van twee bepalingen waartussen geen attributieve betrekking bestaat.

De groep adverbiale uitdrukkingen die in zin (11) het gebruik van het apparaat temporeel specificeert, kan in diverse syntactische variaties optreden. Enerzijds is het mogelijk dat de groep naast de continue configuratie van zin (11) in verscheidene discontinue configuraties voorkomt, anderzijds is het mogelijk dat er van de temporele uitdrukkingen geen of slechts een beperkt aantal gerealiseerd wordt.

De temporele adverbiale bepalingen onderhouden niet alleen syntactische en semantische betrekkingen met elkaar maar ook met de rest van de zin. Binnen de aangegeven afbakening zal de composiete temporele modificatie in de volgende secties in het bijzonder op haar interne semantische structuur worden onderzocht.

2. Verkenning van de structuur

Omdat semantische structuur zich veelal manifesteert door syntactische eigenschappen, zal hier de reeks temporele adverbiale bepalingen in zin (11) worden bezien op enige syntactische kenmerken: de continuïteit en de interne volgorde van de reeks, de mogelijkheid sommige uitdrukkingen van de reeks samen voorop te plaatsen in de zin, de uitgebreidheid van de reeks en ten slotte enkele beperkingen op de realisatie van de reeks opgelegd door de overige elementen van de zin. Aangetoond zal worden dat de reeks zeker niet zonder meer opgevat mag worden als één constituent, maar wel als een zo stelselmatig geheel van onderlinge relaties, dat van een samenhangend patroon gesproken kan worden.

[p. 15]

2.1. Continuīteit

Wat de continuīteit van de reeks temporele bepalingen in zin (11) betreft laten de zinnen van (12) zien dat de reeks slechts toevallig ononderbroken is. Want de niet-temporele adverbiale bepaling voor dat doel kan in velerlei posities de reeks in tweeën verdelen.

(12)	a	Het apparaat was voor dat doel vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	b	Het apparaat was vorig jaar voor dat doel in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	c	Het apparaat was vorig jaar in de zomer voor dat doel een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	d	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang voor dat doel elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	e	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag voor dat doel alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	f	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens voor dat doel tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	g	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur voor dat doel twee keer een kwartier in gebruik.
	h	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer voor dat doel een kwartierin gebruik.

Dat het syntactisch verband tussen de temporele uitdrukkingen niet hecht is, blijkt verder hieruit dat ze niet alle te samen als eerste zinsdeel, kunnen voorkomen, getuige de ongrammaticaliteit van zin (13).

(13)	*Vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier was het apparaat in gebruik.

Hier staat tegenover dat de gehele reeks wel in extrapositie kan optreden, niet alleen terwijl de afzonderlijke bepalingen geheel of gedeeltelijk gespiegeld zijn

[p. 16]

ten opzichte van de volgorde in de zinnen (11-13), getuige zin (14)a en b, maar ook met behoud van die volgorde, getuige zin (14)c.

(14)	a	Het apparaat was in gebruik twee keer een kwartier tussen acht en tien uur alleen 's morgens elke zaterdag een maand lang in de zomer vorig jaar.
	b	Het apparaat was in gebruik twee keer een kwartier elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur vorig jaar in de zomer een maand lang.
	c	Het apparaat was in gebruik vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier.

De niet gespiegelde volgorde in de c-zin doet in aanvaardbaarheid zeker niet onder voor de nagenoeg geheel, resp. slechts ten dele gespiegelde varianten.

2.2. Volgorde I

Hoewel de zinnen van (12) en (13) zich verzetten tegen de gedachte dat de groep temporele uitdrukkingen in zijn geheel als één constituent wordt opgevat, moet toch een zeker hiërarchisch patroon worden aangenomen omdat de reeks een voorkeursvolgorde vertoont. Zo komt de reeks temporele adverbiale bepalingen in de onderlinge volgorde van (14)c ook anders dan in extrapositie voor, getuige zin (11). Maar de onderlinge volgorde van de uitdrukkingen zoals in de zinnen (14)a en b is anders dan bij extrapositie uitgesloten, getuige de ongrammaticaliteit van de volgende zinnen.

(15)	a	*Het apparaat was twee keer een kwartier tussen acht en tien uur alleen 's morgens elke zaterdag een maand lang in de zomer vorig jaar in gebruik.
	b	*Het apparaat was twee keer een kwartier elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur vorig jaar in de zomer een maand lang in gebruik.

Er is dus zeker reden om met betrekking tot een reeks bepalingen als in zin (11) te spreken van een temporeel ‘patroon’.

2.3. Extractie

De mogelijkheid dat sommige uitdrukkingen van de reeks als in zin (11) vooraan in de zin kunnen staan, is voorzover het geen linksperifere elementen van de reeks betreft (zie bijv. Zwarts 1978) onverenigbaar met constituentschap van de reeks, maar verdraagt de aanname van een minder hecht geheel van relaties, dat met patroon kan worden aangeduid.

De vooropplaatsingen zijn in (16) weergegeven. In de zinnen d-f zijn de voorop-

[p. 17]

plaatsingen nauwelijks aanvaardbaar, tenzij met contrastaccent.

De vooropplaatsing van twee keer in de g-zin veroorzaakt geen ongrammaticaliteit, maar een geheel andere lezing doordat een maand lang in het bereik van deze bepaling komt.

(16)	a	Vorig jaar was het apparaat in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	b	In de zomer was het apparaat vorig jaar een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	c	Een maand lang was het apparaat vorig jaar in de zomer elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	d	Élke zaterdag was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	e	Alleen 's mórgens was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	f	Tussen acht en tien úúr was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens twee keer een kwartier in gebruik.
	g	*Twee keer was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur een kwartier in gebruik.
	h	*Een kwartier was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer in gebruik.

Voor het constituentschap van de reeks temporele bepalingen is de mogelijkheid van vooropplaatsingen zoals in de zinnen a-f een obstakel, doordat van al deze vooropgeplaatste elementen er uiteraard maar één het meest linkse element kan zijn in de eventuele constituent.

2.4. Volgorde II

Naast de beperkte mogelijkheid van enkelvoudige vooropplaatsing kunnen eveneens in beperkte mate twee of meer uitdrukkingen te samen vooraan in de zin staan.

Zulke meervoudige of gecombineerde vooropplaatsingen leveren verdere aanwijzingen op voor de aangenomen volgorde en structuur in het temporele patroon, doordat een vooropplaatsbaar cluster dezelfde volgorde van bepalingen vertoont als in zin (11) gevonden wordt. Het kan met de volgende zinnen worden geïllustreerd.

(17)	Vorig jaar in de zomer was het apparaat een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
(18)	Elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.

[p. 18]

(19)	Twee keer een kwartier was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur in gebruik.

Met betrekking tot zin (17) kan worden opgemerkt dat evenwel ook de volgende variant mogelijk is.

(20)	In de zomer vorig jaar was het apparaat een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.

Maar het syntactisch verband tussen in de zomer en vorig jaar in (20) is anders dan in zin (17), zoals blijkt uit een vergelijking van de volgende zinnen met zin (12)b.

(21)	a	Het apparaat was in de zomer vorig jaar een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	b	*Het apparaat was in de zomer voor dat doel vorig jaar een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.

In (21)a blijkt de groep in de zomer vorig jaar ook in een niet vooropgeplaatste positie mogelijk. Maar anders dan in zin (12)b, waar vorig jaar gescheiden kan staan van in de zomer, is de constructie in zin (21)b, waar in de zomer vóór vorig jaar staat, maar ervan gescheiden, onmogelijk. Het is aannemelijk dat het syntactisch verband tussen in de zomer en vorig jaar zowel in zin (20) als in zin (21)a attributief is, met dien verstande dat vorig jaar als een bepaling bij zomer is te beschouwen.

Met betrekking tot zin (18) kan worden opgemerkt dat alle volgordevarianten van het vooropgeplaatste cluster een ongrammaticale zin te zien geven; variatie in het niet vooropgeplaatste deel van het temporele patroon lijkt niet relevant.

(22)	a	*Alleen 's morgens elke zaterdag tussen acht en tien uur was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.
	b	*Alleen 's morgens tussen acht en tien uur elke zaterdag was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.
	c	*Tussen acht en tien uur alleen 's morgens elke zaterdag was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.
	d	*Tussen acht en tien uur elke zaterdag alleen 's morgens was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.

[p. 19]

e	*Elke zaterdag tussen acht en tien uur alleen 's morgens was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang twee keer een kwartier in gebruik.

Ten slotte kan met betrekking tot zin (19) worden vastgesteld dat de vooropgeplaatste temporele uitdrukkingen alleen in de aangegeven volgorde in de eerstezinsdeelpositie kunnen voorkomen, zoals blijkt uit de ongrammaticaliteit van zin (23).

(23)	*Een kwartier twee keer was het apparaat vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur in gebruik.

De hier vermelde observaties bevestigen de aangenomen volgorde en samenhang tussen de temporele bepalingen, dus de aanname van een temporeel patroon.⁵

5 De relatie tussen sommige constituenten van de reeks kan hechter zijn dan tussen andere. Zo is de combinatie twee keer een kwartier vooropplaatsbaar als cluster (19), onomkeerbaar bij extrapositie (14) of bij vooropplaatsing (23) en is een kwartier niet los van twee keer vooropplaatsbaar (16)h.

2.5. Uitgebreidheid

Tot slot zal het temporeel patroon op zijn uitgebreidheid bezien worden. Wat zijn maximaliteit betreft wordt aangenomen dat het in elk geval een reeks elementen kan bevatten zoals in (11), terwijl hun onderscheidbaarheid als afzonderlijk element van het patroon vast te te stellen is zoals in de zinnen (12)b-h. De vraag of de reeks aan het begin uitgebreider zou kunnen zijn, kan positief beantwoord worden, zoals het volgende voorbeeld laat zien.

(24)	Het apparaat was indertijd ieder jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.

Hoe véél uitgebreider de reeks kan zijn, lijkt geen grammaticale kwestie. De eventuele beperkingen op de uitgebreidheid vormen naar alle waarschijnlijkheid een afspiegeling van de gedifferentieerdheid van de temporele denkcategorieën. De uitbreiding van de reeks in het begin van het patroon in (24) gaat gepaard met een aanpassing van de oorspronkelijke eerste temporele uitdrukking. Het deiktisch situerende vorig jaar is vervangen door het iteratieve ieder jaar.⁶ Niet alleen aan het begin is uitbreiding van de reeks temporele uitdrukkingen mogelijk, zoals de volgende zin laat zien.

(25)	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien [uur] ieder uur twee keer een kwartier in gebruik.

6 Opgemerkt kan worden dat de deiktische bepaling kennelijk de meest perifere is in deze opstelling (zie verder par. 3., 4.4.1. en 5.). Theo van den Hoek neemt aan dat de perifere positie van de deixisdrager binnen een patroon of constituent universeel is, en aldus een indicatie geeft voor de te postuleren structuur van een reeks bepalingen als in zin (11).

[p. 20]

De reeks is nu uitgebreid met de iteratieve uitdrukking ieder uur. Wordt het temporele patroon bezien vanuit de mogelijkheid die gegeven is in zin (24) en (25), dan valt een zekere geleding op die in het bijzonder gemarkeerd wordt door de iteratieve uitdrukkingen ieder jaar, elke dag en ieder uur. Verderop zal worden betoogd dat het temporele patroon in beginsel een recursieve structuur bezit.

Naast de maximale realisatiemogelijkheid dient het temporele patroon bezien te worden op mogelijkheden van beperkte realisatie. De zinnen van (26) en (27) geven hiervan een illustratie, eerst met beperkingen vanaf het begin en vervolgens met beperkingen vanaf het eind van de reeks bepalingen als in zin (11).

(26)	a	Het apparaat was in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	b	Het apparaat was een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	c	Het apparaat was elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	d	Het apparaat was alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	e	Het apparaat was tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	f	Het apparaat was twee keer een kwartier in gebruik.
	g	Het apparaat was een kwartier in gebruik.
(27)	a	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur twee keer in gebruik.
	b	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens tussen acht en tien uur in gebruik.
	c	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag alleen 's morgens in gebruik.
	d	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdag in gebruik.
	e	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang in gebruik.
	f	Het apparaat was vorig jaar in de zomer in gebruik.
	g	Het apparaat was vorig jaar in gebruik.

Onder het opzicht van een beperkte realisering van het temporele patroon in zin (11) kan ook (21)a in aanmerking genomen worden omdat, naar gebleken is, vorig jaar er niet als een afzonderlijke adverbiale bepaling optreedt. Andere reducties, midden in de reeks, zijn bijvoorbeeld in de volgende zinnen te vinden.

[p. 21]

(28)	a	Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang elke zaterdagmorgen tussen acht en tien uur twee keer een kwartier in gebruik.
	b	Het apparaat was vorig jaar in de zomer elke zaterdag twee keer een kwartier in gebruik.
	c	Het apparaat was vorig jaar elke zaterdag een kwartier in gebruik.

Uiteraard met afzien van betekenisverschillen blijken er in de laatste twee voorbeelden op meer dan een plaats reducties mogelijk ten opzichte van zin (11). Toch levert niet elke reductie een onberispelijk resultaat op, getuige de volgende zinnen.

(29)	*Het apparaat was vorig jaar in de zomer een maand lang een kwartier in gebruik.
(30)	?Het apparaat was vorig jaar in de zomer tussen acht en tien uur in gebruik.

Zin (29) kan zonder meer ongrammaticaal genoemd worden. Los van de vraag of het in zin (30) gaat om acht en tien uur 's morgens of 's avonds, kan een aanduiding als elke (zater)dag of bijvoorbeeld elke morgen, elke avond niet of nauwelijks ontbreken. Verderop zal ingegaan worden op de voorwaarden waaronder temporele adverbiale uitdrukkingen samen kunnen voorkomen.

Dat de reeks temporele bepalingen van zin (11) systematisch zowel vanaf het begin als vanaf het eind van de reeks kan worden ingekort, getuige de zinnen van (26) en (27), terwijl willekeurige weglatingen uit de reeks niet steeds resulteren in een grammaticale of acceptabele zin, getuige (29) en (30), laat zich. verklaren vanuit de hypothese dat aan de reeks een regelmatig en samenhangend patroon ten grondslag ligt, globaal corresponderend met de volgorde in zin (11).

2.6. Externe beperkingen

Naast interne beperkingen op de structuur van het temporele patroon zijn er ook beperkingen die hun oorsprong vinden in het zinsverband. Ervan afgezien dat het zinsverband, in casu de werkwoordstijd, soms kan bepalen welke deiktische vorm van een temporele adverbiale categorie, bijvoorbeeld gisteren, vandaag of morgen, wel of niet toegepast kan worden, gaat het hier om de vraag of de categorie zelf in welke vorm dan ook toepasbaar is. In (31) en (32) blijkt beide keren de aanwezigheid van een duuraangevende uitdrukking als een kwartier lang, resp. een jaar lang moeilijkheden te veroorzaken.

[p. 22]

(31)	a	Jan repareerde het apparaat een kwartier lang.
	b	Jan repareerde het apparaat een jaar lang (maar toen het op een goeie dag weer stuk ging, gooide hij het weg).

Dat de grammaticaliteit van (31)a op het eerste gezicht dubieus gevonden wordt, komt op rekening van de terminatieve aktionsart van de uitdrukking Jan repareerde het apparaat, die geen explicitering toestaat van de duur van een afzonderlijke reparatie. Gaat het evenwel om een serie reparaties, zoals in de b-zin evident het geval is, dan is een duuraangevende uitdrukking wel zonder meer toepasbaar. Een verder gaande beperking op het temporele patroon geven de zinnen van (32) te zien, waar niet alleen duuraangevende maar ook iteratieve en multiplicerende uitdrukkingen uitgesloten zijn.

(32)	a	*Mendel deed zijn ontdekking een jaar lang.
	b	*Mendel deed zijn ontdekking elke zaterdag.
	c	*Mendel deed zijn ontdekking twee keer.
	d	Mendel deed zijn ontdekking vorig jaar in de zomer op een zaterdagmorgen tussen acht en tien uur.

Niet alleen, getuige zin (32)a, verdraagt de uitdrukking Mendel deed zijn ontdekking geen explicitering van de duur van een aldus gedenoteerd proces, maar de uitdrukking kan, getuige de ongrammaticaliteit van de b- en de c-zin, uitsluitend op een unieke gebeurtenis betrekking hebben. Herhaling is uitgesloten: de ontdekking van een en dezelfde zaak door één persoon kan zich slechts één keer voordoen. Weliswaar doemt hier het gevaar op dat wat onlogisch of onwerkelijk is, voor ongrammaticaal gehouden wordt. Uit de grammaticaliteit van de d-zin blijkt dat de bepalingen daarvan, verder kaderaanduidend genoemd, belangrijk van de andere typen verschillen.

3. De categorieën van het temporele basispatroon

Aangenomen wordt dat het temporele patroon beschouwd kan worden als samengesteld uit recursief toegepaste combinaties van een beperkt aantal categorieën van uitdrukkingen. Eerst zal worden vastgesteld om welke categorieën het gaat en vervolgens zal worden nagegaan in welke combinaties de categorieën kunnen voorkomen. Betoogd zal worden dat de combinaties eveneens beperkt in aantal zijn. Ze zullen samen worden aangeduid als het temporele basispatroon. Door recursieve toepassing kunnen de combinaties de vorm aannemen van een uitgebreide composiete temporele modificatie.

[p. 23]

In het volgende voorlopige overzicht wordt aangegeven welke categorieën van uitdrukkingen geacht worden de combinaties van het basispatroon te vormen.

(33)	De categorieën van het temporele basispatroon (voorlopig)
	De verzameling {XPm, XPk, XPB, XPd, XPi} omvat de categorieën van uitdrukkingen die de combinaties van het temporele basispatroon kunnen vormen. - XP representeert de verzameling syntactische categorieën {NP, AdvP, AP, PP, S̄}; - de subscripten m̱ (multiplicerend), ḵ (kaderaanduidend), s̱ (striktsituerend), ḏ (duuraangevend) en ̱ (iteratief) representeren semantische kenmerken.

De temporele categorieën zijn geen puur syntactische categorieën. De categorie XP_m, bijvoorbeeld, kan voorkomen in de vorm van een NP (twee keer), AdvP (zeer vaak) of PP (tot twee keer toe, op een maandag en een vrijdag). Het semantisch kenmerk dat deze syntactische categorieën gemeen hebben en hen te samen onderscheidt van elk der categorieën XP_k, XP_s, XP_d en XP_i, kan grammaticaal worden gemotiveerd. In paragraaf 3.1. zal de karakterisering van de vijf temporele categorieën gericht zijn op semantische verschillen, in paragraaf 3.2. op semantische overeenkomsten.

Tot slot zij voor de goede orde opgemerkt dat ‘combineren met’ verderop zal worden gebruikt ter aanduiding van een asymmetrische relatie. De relatie zal overigens in paragraaf 4.4.1. nog nader aan de orde komen. De uitdrukking ‘x kan gecombineerd worden met y’ wordt toegepast indien in principe wel x maar niet y deiktisch kan zijn. Bijvoorbeeld.

(34)	a	*De afgelopen maand gebruikte Jan het apparaat vooral de vorige week.
	b	De afgelopen maand gebruikte Jan het apparaat vooral de vierde week.

In de a-zin is de vorige week deiktisch, in tegenstelling tot de vierde week in de b-zin.

3.1. Verschillen

Aan de hand van enkele voorbeelden worden de vijf categorieën van temporele uitdrukkingen ten opzichte van elkaar gekarakteriseerd en afgebakend. De categorieën zullen behandeld worden in de volgorde XP_m, XP_k, XP_s, XP_d, XP_i. De meest relevante onderscheidingen zullen aan het slot van de paragraaf worden samengevat in een overzicht.⁷

7 Ten Cate (1984) komt tot sterk vergelijkbare bevindingen voor de categorieën XP_d en XP_k in het Duits.

[p. 24]

Van categorie XP_m is in het voorafgaande, ter toelichting op (33), al een aantal syntactisch verschillend gebouwde representanten genoemd. Een XP_m als twee keer onderscheidt zich in de volgende zinnen van uitdrukkingen van de categorie XP_k zoals op een zaterdag en van de categorie XP_s zoals om 13.15 u. blijkens (35), waar alleen de a-zin ongrammaticaal ia.

(35)	a	*Mendel deed zijn ontdekking twee keer.
	b	Mendel deed zijn ontdekking op een zaterdag.
	c	Mendel deed zijn ontdekking om 13.15 u.

Zelfs indien de a-zin eerder onaanvaardbaar dan ongrammaticaal genoemd zou moeten worden, dan nog markeert het uitzonderlijk karakter van de zin voldoende de de aard van een XP_m als twee keer tegenover de temporele adverbiale bepalingen in de b- en c-zin.⁸

Onderscheidt de uitdrukking twee keer zich dus van de uitdrukkingen op een zaterdag en om 13.15 u., representanten van respectievelijk XP_k en XP_s, in dezelfde context komt geen verschil naar voren met uitdrukkingen als een uur lang en elk kwartier, die achtereenvolgens de categorieën XP_d en XP_i vertegenwoordigen.

(35)	d	*Mendel deed zijn ontdekking een uur lang.
	e	*Mendel deed zijn ontdekking elk kwartier.

Verschil tussen twee keer en een uur lang blijkt echter in de volgende zinnen,⁹ doordat alleen de b-zin, opgevatals ‘vanaf 13.15u. een uur lang’, grammaticaal is.

(36)	a	*Jan gebruikte het apparaat om 13.15 u. twee keer.
	b	Jan gebruikte het apparaat om 13.15 u. een uur lang.

Onderscheid vervolgens tussen twee keer en een representant van categorie XP_i, om de vijf minuten, treedt aan het licht in de volgende zinnen.

(37)	a	*Jan gebruikte het apparaat een uur lang twee keer.
	b	Jan gebruikte het apparaat een uur lang om de vijf minuten.

De aanwezigheid van de bepaling een uur lang vereist blijkens de oordelen over beide zinnen dat het gebruik van het apparaat homogeen (gelijkelijk of al thans met een zekere regelmaat) gedistribueerd is over het door een uur lang gedenoteerde tijdsinterval. Met een bepaling als om de vijf minuten wordt zo'n ditributie wel gegarandeerd, maar bij een bepaling als twee keer wordt het door een uur lang gedeno-

8 Er is een belangrijk betekenisverschil tussen de XP_m twee keer en een XP_m als op een maandag en een zaterdag, getuige de volgende zinnen.

(i)	*Mendel deed zijn ontdekkingen twee keer.
(ii)	Mendel deed zijn ontdekkingen op een maandag en een zaterdag.

Hier is een tegenstelling tussen een collectieve en een distributieve toepassingsmogelijkheid (zie Hoeksema 1983).

9 Zinnen van het type (36)a krijgen verderop (par.4.1.2.) nadere aandacht. Zinnen van het type (36)b verschillen van het type met uitdrukkingen als morgen een jaar geleden (zie par.1.), omdat een jaar geleden los van een constituent als morgen normalerwijs de tijd waarop gesproken wordt, als referentiepunt zou hebben, terwijl hiervan geen sprake is bij een uur lang los van een constituent als om 13.15 u.. Ze verschillen verder doordat de combinatie om 13.15 u. een uur lang in een deelzin zonder een ander verbum dan het verbum finitum een in principe onverdeelde extensionele interpretatie toestaat.

[p. 25]

teerde tijdsinterval kennelijk in onvoldoende mate bestreken. Deze deficiëntie wordt niet veroorzaakt doordat de genoemde frequentie waarin de deelsituaties binnen het interval voorkomen te gering is (want ook met twaalf keer wordt de a-zin niet grammaticaal), maar doordat er geen sprake is van een zo volledig mogelijke opvulling van een uur met twee (of twaalf) keer.

De categorie XP_k is nu in het voorafgaande niet alleen ten opzichte van XP_m afgebakend, maar ook al ten opzichte van XP_d en XP_i op grond van de tegenstelling tussen de grammaticale b-zin en de ongrammaticale d- en e-zin van (35). Uit de a- en b-zin van (38) blijkt nog eens verschil van XP_k met XP_d en uit de a- en c-zin vervolgens ook van XP_k met XP_s.

(38)	a	Jan gebruikte het apparaat op een zaterdag twee keer.
	b	*Jan gebruikte het apparaat een uur lang twee keer.
	c	*Jan gebruikte het apparaat om 13.15 u. twee keer.

Alleen de a-zin met een uitdrukking van de categorie XP_k, op een zaterdag, vormt een grammaticale zin. Of een situatie waarin Jan het apparaat tegelijkertijd op twee manieren gebruikte, adequaat met de c-zin kan worden verwoord, is uiterst dubieus.

De aldus onderscheiden semantische categorie XP_k kan de vorm hebben van NP (zaterdag, die dag, een keer), AdvP (toen, eens), PP (op een zaterdag, tussenacht en tien uur) en S̄ (toen Jan sliep; de propositie¹⁰ is niet terminatief). Categorie XP_s, die de vorm kan hebben van NP (acht uur), PP (om acht uurs). AdvP (toen) of S̄ (toen Jan binnenkwam; de propositie is terminatief), is in het voorgaande tegenover alle andere categorieën afgebakend. Eerst uiteraard tegenover de categorie XP_m in de tegenstelling tussen de ongrammaticale zin (35)a en de grammaticale zin (35)c, waarbij tevens verschil gebleken is met XP_d en XP_i door de ongrammaticaliteit van (35)d en e, die beide een uitdrukking van deze categorieën bevatten, en ten slotte tegenover XP_k in de tegenstelling tussen de a- en de c-zin van (38).

Ook categorie XP_d, die kan voorkomen in de vorm van NP (een uur, een week of twee, drie),¹¹ AP (een uur lang), PP (gedurende een uur, van acht tot tien uur) en S̄, of misschien beter eveneens PP, (sinds Jan vertrokken is), is hiervoor al nagenoeg geheel afgebakend tegenover de ander categorieën van het temporele basispatroon. Tegenover XP_m in de tegenstelling tussen de grammaticale b- en c-zin van (35) en de ongrammaticale d-zin, en wat de afbakening tegenover XP_k betreft ook nog in de tegenstelling tussen de a- en de b-zin van (38). Alleen het verschil tussen XP_d en XP_i is nog niet aangegeven. Bezie daartoe de volgende zinnen.

10 Zoals aangetoond in Verkuyl (1972) - en zie verder par.4.1. - wordt de aktionsart van een zin niet uitsluitend bepaald door het werkwoord of het predikaat, maar kunnen ook eigenschappen van het subject een factor vormen. Onder propositie wordt hier verstaan de betekenis van een zin met inbegrip van zijn aktionsart.

11 De NP dagen achtereen moet naar alle waarschijnlijkheid gerekend worden tot de categorie XP_m, getuige het verschil tussen zin (i) en (ii).

(i)	Jan deed vijf dagen achtereen een ontdekking.
(ii)	*Jan deed vijf dagen lang een ontdekking.

Alleen de eerste zin, met de betekenis ‘Jan deed elk van de vijf dagen een ontdekking’, is grammaticaal. Hierbij valt op te merken dat gedurende enige dagen achtereen geen pleonastische uitdrukking is, want de reeks dagen bij gedurende enige dagen hoeft niet contigu te zijn.
Maar een uitdrukking als vijf dagen achtereen onderscheidt zich ook van een uitdrukking als de afgelopen dagen, getuige de volgende zin.

(iii)

Jan deed de afgelopen dagen een ontdekking.

Hier ligt voor de hand dat het in totaal maar om één ontdekking gaat. Vergelijk ten slotte nog de volgende zinnen.

(iv)	Jan deed de afgelopen dagen steeds een ontdekking.
(v)	Jan deed de afgelopen maandag, dinsdag en woensdag een ontdekking.

Niet alleen in (iv) met de bepaling steeds, maar ook in (v) zonder deze bepaling gaat het om een serie ontdekkingen, elke dag één.

[p. 26]

(36)	b	Jan gebruikte het apparaat om 13.15 u. een uur lang.
	c	*Jan gebruikte het apparaat om 13.15 u. elke vijf minuten.

Alleen de b-zin, die zo geïnterpreteerd kan worden dat het apparaat vanaf 13.15 u. een uur lang gebruikt werd, is grammaticaal. Hieruit blijkt dat ook XP_d en XP_i als verschillende categorieën te beschouwen zijn.

Categorie XP_i, ten slotte, die kan verschijnen als NP (elke dag, elke keer). AdvP (telkens), AP (dagelijks), PP (om de dag, bij elke storing) en S̄ (zodra er een storing optrad), is als laatste in de rij categorieën bij implicatie van alle andere onderscheiden. Dit is af te lezen uit het volgende overzicht, waarin de hiervoor gemaakte onderscheidingen vertegenwoordigd zijn.

(39)	Onderscheidingen tussen de temporele categorieën
		XPk	XPs	XPd	XPi	XPm
	situatie als uniek gepresenteerd	(35)b	(35)c	*(35)d	*(35)e	*(35)a
	XPs + XPx			(36)b	*(36)c	*(36)a
	XPd + XPx				(37)b	*(37)a
	XPx + XPm	(38)a	*(38)c
	XPx is een variabele over de categorieën van de bovenste rij.

3.2. Overeenkomsten

De temporele categorieën XP_m en XP_i hebben niet alleen met elkaar gemeen dat ze een serie tijdsintervallen denoteren, maar bovendien dat ze deze tijdsintervallen feitelijk presenteren als kaderaanduidend, striktsituerend en, althans in het geval van XP_m, als duuraangevend. Ze vertonen derhalve ook verwantschap met de temporele adverbiale categorieën XP_k, XP_s en XP_d. De correlationele eigenschappen van de temporele categorieën kunnen als volgt worden weergegeven.¹²

(40)	De categorieën van het temporele basispatroon (definitief)
			(4.	XPm)	(5.	XPi)
	1.	XPk	4.1.	XP mk	5.1.	XPik
	2.	XPs	4.2.	XPms	5.2.	XPis
	3.	XPd	4.3.	SPmD	5.3.
	[zie overigens (33)]

12 Met betrekking tot een uitdrukking als iedere morgen en iedere avond zou gedacht kunnen worden aan de categorie XP_mik. Maar de uitdrukking kan niet als multiplicerend worden opgevat in de gewone betekenis, getuige de volgende zin, waarin een combinatie met een XP_d mogelijk blijkt.

(i)	Jan gebruikte het apparaat een week lang iedere morgen en iedere avond.

[p. 27]

De categorieën XP_k, XP_s en XP_d, moeten in schema (40) worden opgevat als andersoortige entiteiten dan de categorieën XP_m en XP_i. De laatste komen niet voor zonder tevens een der kenmerken k, s of d te bezitten, terwijl de eerste categorieën vrij kunnen zijn van de kenmerken m en i.¹³ Hoe de drie categorieën van een in het schema weergegeven horizontale rij in combinatorisch opzicht overeenkomen, zal hier worden aangegeven. Om te beginnen wordt de relatie tussen de categorieën van de eerste rij 1., 4.1. en 5.1. toegelicht.

(41)	XP(v)k + XPk (v is een variabele over m en i)
	1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de zomervakantie.
	4.1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar en het jaar daarvoor in de zomervakantie.
	5.1.	Jan gebruikte het apparaat elk jaar in de zomervakantie.
(42)	XP(v)k + XPs
	1.	Jan gebruikte het apparaat gisteren om 8.00 u.
	4.1.	Jan gebruikte het apparaat gisteren en eergisteren om 8.00 u.
	5.1.	Jan gebruikte het apparaat elke dag om 8.00 u.
(43)	XP(v)k + XPd
	1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar een maand lang.
	4.1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar en het jaar daarvoor een maand lang.
	5.1.	Jan gebruikte het apparaat elk jaar een maand lang.
(44)	XP(v)k + XPmk
	1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar een paar maal.
	4.1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar en het jaar daarvoor een paar maal.
	5.1.	Jan gebruikte het apparaat elk jaar een paar maal
(45)	XP(v)k + XPik
	1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar iedere dag.
	4.1.	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar en het jaar daarvoor iedere dag.
	5.1.	Jan gebruikte het apparaat elk jaar iedere dag.

Uit de voorbeelden (41-45) blijkt dat elk van de categorieën XP_k, XP_mk en XP_ik achtereenvolgens kan worden gecombineerd met XP_k, XP_s, XP_d, XP_mk en XP_ik.

13 Een duuraangevende uitdrukking die tevens iteratief is, lijkt uitgesloten. Een PP als *gedurende elk weekend, waarin de duuraangevende en iteratieve eigenschap in principe verenigd zou kunnen zijn, is niet grammaticaal. Bijvoorbeeld.

(i)	*Jan gebruikte het apparaat een jaar lang gedurende elk weekend.

[p. 28]

Het verband tussen de categorieën van 2., 4.2. en 5.2. zou in negatieve zin toegelicht kunnen worden doordat dit drietal, XP_s, XP_ms en XP_is, niet gecombineerd kan worden met XP_k, XP_s of bijvoorbeeld met XP_mk dan wel met XP_ik. Alleen combinaties met de categorie XP_d zijn telkens mogelijk.

(46)	XP(v)s + XPd
	2.	Jan gebruikte het apparaat om 8.00 u. een kwartier lang.
	4.2.	Jan gebruikte het apparaat om 8.00 u. en om 10.00 u. een kwartier lang.
	5.2.	Jan gebruikte het apparaat elke keer dat de bel ging, een kwartier lang.

Ook de categorieën van 3, XP_d, en van 4.3., XP_md, kunnen maar met één categorie, en wel XP_i, gecombineerd worden. De volgende zinnen zijn illustraties van de mogelijke combinaties.

(47)	XP(v)d + XPik
	3.	Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere dag.
	4.3.	Jan gebruikte het apparaat gedurende de maand maart en gedurende de de maand mei iedere dag.

Hiermee zijn de betrekkingen tussen de categorieën in de horizontale rijen van schema (40) aangegeven. Nu zal ingegaan worden op het verband tussen de categorieën van de kolommen 4. en 5. Voor de categorieën van 4, XP_mk, XP_ms en XP_md, zal de samenhang in positief en in negatief opzicht worden toegelicht, respectievelijk met de a-zinnen en de b-zinnen van (48), waarin XP_d en XP_k met de drie categorieën gecombineerd worden.

(48)	4.1.	a	*Jan gebruikte het apparaat een dag lang in de ochtend- en in de middagpauze.
		b	Jan gebruikte het apparaat gisteren in de ochtend- en in de middagpauze.
	4.2.	a	*Jan gebruikte het apparaat een dag lang om 8.00 u. en om 10.00 u.
		b	Jan gebruikte het apparaat gisteren om 8.00 u. en om 10.00 u.
	4.3.	a	*Jan gebruikte het apparaat een dag lang gedurende de ochtend- en gedurende de middagpauze.
		b	Jan gebruikte het apparaat gisteren gedurende de ochtend- en gedurende de middagpauze.

De categorieën van 5, XP_ik en XP_is, vertonen daarentegen in positieve zin

[p. 29]

verwantschap met elkaar doordat XP_d, getuige de grammaticaliteit van de volgende voorbeeldzinnen, er wel mee gecombineerd kan worden.

(49)	5.1.	Jan gebruikte het apparaat een dag lang in elke pauze.
	5.2.	Jan gebruikte het apparaat een dag lang elke keer dat de bel ging.

In het vervolg zal worden uitgegaan van de hier gesignaleerde correlaties, waarbij XP_m zonder nadere specificatie staat voor of wel XP_mk, XP_ms dan wel XP_md, en waarbij XP_i zonder nadere specificatie staat voor XP_ik of XP_is.

4. Temporele adverbiale combinatie (TAC)

In het volgende schema wordt aangegeven welke combinatiemogelijkheden voor de onderscheiden temporele categorieën in aanmerking genomen moeten worden.

(50) Combinatiemogelijkheden van de temporele adverbiale categorieën

Een categorie y in combinatie met een categorie z is een grammaticale reeks indien de combinatie in de matrix door een letter is gemarkeerd.

cat. z	XPk	XPs	XPd	XPm(k/s/d)	XPi(k/s)
cat. y
XP(m/i)k	a	b	c	d	e
XP(m/i)s	-	-	f	-	-
XP(m)d	-	-	-	-	g

In zijn eenvoudigste toepassing kan schema (50) voorde TAC's a-g achtereenvolgens toegelicht worden met de zinnen van (41-47) inde voorafgaande subparagraaf. Zo kan a toegelicht worden met zin (41)1. als combinatie van categorie yin de vorm van XP_k met categorie z in de vorm van eveneens XP_k, vervolgens met zin (41)4.1. als combinatie van categorie y in de vorm van XP_mk met categorie z opnieuw in de vorm van XP_ik en ten slotte met zin (41)5.1. als combinatie van categorie y inde vorm van XP_ik met categorie z ook hier weer in de vorm van XP_k.

Een meer uitgewerkte toepassing is een TAC waarin bijvoorbeeld XP_k is gecombineerd met XP_s en deze categorie op haarbeurt met XP_d. Met de volgende zinnen kan deze recursieve TAC-toepassing geïllustreerd worden. De aanduidingen a tot g in (51-57) corresponderen met de lettermarkeringen inde matrix van (50) en duiden aldus de combinaties aan.

(51)	aa	Jan gebruikte het apparaat vorige maand op een maandag in de late namiddag.
	ab	Jan gebruikte het apparaat vorige maand op een maandag om 15.15 u.
	ac	Jan gebruikte het apparaat vorige maand op een maandag een uur lang.
	ad	Jan gebruikte het apparaat vorige maand op een maandag twee keer.
	ae	Jan gebruikte het apparaat vorige maand op een maandag ieder kwartier.

[p. 30]

(52)	bf	Jan gebruikte het apparaat gisteren om 15.15 u. een uur lang.
(53)	cg	Jan gebruikte het apparaat gisteren een uur lang om de vijf minuten.
(54)	da	Jan gebruikte het apparaat de vorige week op maandag en dinsdag tijdens de middagpauze.
	db	Jan gebruikte het apparaat de vorige week op maandag en dinsdag om 15.15 u.
	de	Jan gebruikte het apparaat de vorige week op maandag en dinsdag een uur lang.
	ad	Jan gebruikte het apparaat de vorige week op maandag en dinsdag twee keer.
	de	Jan gebruikte het apparaat de vorige week op maandag en dinsdag om de vier uur.
(55)	ea	Jan gebruikte het apparaat vorige week iedere dag tijdens de middagpauze.
	eb	Jan gebruikte het apparaat vorige week iedere dag om 15.15 u.
	ec	Jan gebruikte het apparaat vorige week iedere dag een uur lang.
	ed	Jan gebruikte het apparaat vorige week iedere dag twee keer.
	ee	Jan gebruikte het apparaat vorige week iedere dag om de vier uur.
(56)	fg	Jan gebruikte het apparaat om 15.15 u. een uur lang om de vijf minuten.
(57)	ga	Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere dag tijdens de middagpauze.
	gb	Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere dag om 15.15 u.
	ge	Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere dag twee keer.
	gd	Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere dag om de vier uur.

Het TAC-schema van (50) kan worden gezien als het ‘temporele basispatroon’, omdat hiermee elke reguliere temporele adverbiale combinatie van twee of meer van de temporele categorieën voorspeld wordt. Naast de bovenstaande voorbeelden moge hiervan nog het volgende voorbeeld getuigen, waarin elke temporele categorie tweemaal vertegenwoordigd is.

(58)	a	Jan testte het apparaat twee keer op een maandag om 15.15 u. een uur lang ieder kwartier een paar maal na een zware belasting zo gauw de motor begon te zoemen, gedurende een minuut om de tien seconden.
	b	Jan testte het apparaat [mktwee keer]^a[kop een maandag]^b[som 15.15 u.]^f [deen uur lang]^g[ikieder kwartier]^a[mkeen paar maal]^a[kna een zware belasting]^b[szo gauw de motor begon te zoemen]^f[dgedurende een minuut]^g [ikom de tien seconden].

[p. 31]

De letter tussen een aangrenzende rechter- en linkerteksthaak verwijst naar een combinatie in het TAC-schema.

Er zullen vier typen uitzonderingen op het TAC-schema worden behandeld, (a) Uitzonderingen die hun oorzaak vinden in de aard van de propositie waarop een temporele adverbiale bepaling betrekking heeft; (b) uitzonderingen die mogelijk zijn doordat sommige intervalsbenamingen in combinatie met elkaar de semantische interpolatie van cycli kunnen oproepen; (c) uitzonderingen op basis van een kwantitatieve disproportie tussen de tijdsintervallen gedenoteerd door de bepalingen van een op zich mogelijke TAC; (d) uitzonderingen die gebaseerd zijn op kwalitatieve eigenschappen van een van de bepalingen van een op zich mogelijke TAC, zoals de deiktische eigenschap. Deze uitzonderingen zullen in de volgende paragrafen aan de orde komen.

4.1. Uitzonderingen door proposities

Door de aard van een propositie kan het uitgesloten zijn dat de propositie zich met een temporele adverbiale bepaling of een combinatie van temporele adverbiale bepalingen tot een grammaticaal geheel laat samenvoegen. Een viertal belangrijke zinstypen zullen hier vooraf althans summier gekarakteriseerd worden. Hiervoor wordt in grote lijnen aangesloten op het werk van Dowty (1979), waarin vier Vendleriaanse klassen van proposities worden onderscheiden. De onderverdeling zal hier gebaseerd worden op twee criteria. Het eerste bestaat in de vraag of een propositie opgenomen kan worden in de constructie aan het... zijn. Het tweede criterium betreft de vraag of een propositie vervat in een zin met een temporele bepaling als een uur lang al dan niet noodzakelijk een seriële lezing heeft.

De proposities van (60-63) kunnen aldus, getuige de zinnen (64-67), in vier klassen worden onderscheiden, hetgeen in het volgende overzicht is weergegeven.

(59)	Vendleriaanse klassen van proposities
			aan het... zijn	serialiteit bij een uur lang
	(60)	statepropositie	*(64)	niet noodzakelijk	(68)
	(61)a-b	activitypropositie	(65)	niet noodzakelijk	(69)a-b
	(62)	accomplishmentpropositie	(66)	noodzakelijk	(70)
	(63)	achievementpropositie	*(67)	noodzakelijk	(71)

Het criterium opneembaarheid in de constructie aan het... zijn levert voor de zinnen van (60-63) een beeld op als in (64-67).

[p. 32]

(60)		De knikker lag op de tafel.
(61)	a	De knikker rolde.
	b	De politicus telefoneerde.
(62)		De politicus overhandigde de congresgangers een roos.
(63)		Er rolden knikkers van de tafel.
(64)		*De knikker was op de tafel aan het liggen.
(65)	a	De knikker was aan het rollen.
	b	De politicus was aan het telefoneren.
(66)		De politicus was aan congresgangers een roos aan het overhandigen.
(67)		*Er waren knikkers van de tafel af aan het rollen.

Het criterium of een propositie al dan niet noodzakelijk serieel is indien die vervat is in een zin met een bepaling als een uur lang, geeft toegepast op proposities als van (60-63) het volgende beeld.

(68)		De knikker lag een uur lang op de tafel.
			niet-serieel
(69)	a	De knikker rolde een paar seconden lang over de tafel.
			niet-serieel
	b	De politicus telefoneerde een uur lang.
	niet-serieel (één gesprek) naast serieel (een reeks gesprekken)
(70)		De politicus overhandigde een kwartier lang aan congresgangers een roos.
			serieel
(71)		Er rolden een minuut lang knikkers van de tafel af.
			serieel

Overeenkomstig de tweedeling op basis van de noodzaak van een seriële betekenisstructuur bij een duuraangevende adverbiale bepaling zullen proposities die hier niet noodzakelijk serieel zijn, niet-terminatief genoemd worden en terminatief daarentegen proposities die hier noodzakelijk serieel zijn.

In de volgende subparagrafen zal een tweetal uitzonderingen op het temporele basispatroon behandeld worden, waarbij het feitelijk in beide gevallen gaat om de combineerbaarheid van één temporele adverbiale bepaling met sommige propositietypen en niet om de combineerbaarheid van temporele adverbiale bepalingen onderling. Maar omdat de recursieve ontwikkeling van de TAC hierbij in het geding is, verdienen ze de aandacht.

[p. 33]

4.1.1. Als uniek gepresenteerde situatie

Wil een XP_d toepasbaar zijn, dan is het vereist dat de in de zin verwoorde situatie of serie deelsituaties homogeen of althans met een zekere schikking gespreid is over het door de XP_d gedenoteerde tijdsinterval. Uit de zinnen van (68-71) is globaal gebleken welke factoren een homogene of regelmatige spreiding mogelijk maken. De volgende voorbeelden geven een gedetailleerder beeld van de twee terminatieve propositieklassen (zie Verkuyl 1972; Daalder 1974).

(72)		Accomplishmentpropositie + XPd
	a	De politicus overhandigde een kwartier lang een roos aan congresgangers.
	b	De politicus overhandigde een kwartier lang een roos aan een congresganger.
	c	De politicus overhandigde een kwartier lang de roos aan de congresganger.
	d	De politicus tikte tien seconden lang tegen de microfoon.
(73)		Achievementpropositie + XPd
	a	Er rolden een minuut lang knikkers van de tafel af.
	b	Er rolde een minuut lang een knikker van de tafel af.
	c	De knikker rolde een minuut lang van de tafel af.
	d	De knikker tikte een minuut lang tegen de achterruit van de auto.

De situatie in de zinnen van (72-73) bestaat telkens uit een serie deelsituaties. De distribueerbaarheid van de deelsituaties over een tijdsinterval wordt op verschillende wijzen gegarandeerd. In de a-zinnen, doordat de indefiniete meervouds-NP congresgangers en knikkers voor elke nieuwe deelsituatie een veranderlijke kunnen denoteren. In de b-zinnen, doordat de indefiniete enkelvouds-NP een roos (overigens eveneens bij zin (72)a), een congresganger en een knikker ook steeds een veranderlijke kunnen denoteren. In de c-zinnen, doordat een en hetzelfde denotatum van de betrokken NP's steeds opnieuw zijn rol speelt in de, overigens onmiskenbaar geforceerd aandoende, serie reprises (zie bijv. Daalder 1974: 4 e.v.).¹⁴ In de d-zinnen ten slotte, doordat hier eveneens een en hetzelfde denotatum van de betrokken NP's telkens opnieuw zijn rol speelt in de nu echter wel zonder meer natuurlijke serie onderling nauw verbonden deelsituaties.

Evoceert een duuraangevende adverbiale bepaling zoals in de zinnen van (72-73) een seriële lezing, die hoewel weinig plausibel niettemin geldig genoemd moet worden, in de volgende zinnen veroorzaakt zo'n bepaling ongrammaticaliteit.

(74)	*Mendel deed zijn ontdekking een uur lang.
(75)	*Mendel stierf een uur lang.

14 Hier valt nog een bijkomend verschil te signaleren, en wel tussen uitdrukkingen als een uur lang en gedurende een uur, getuige de volgende zin.

(i)	?Er rolde gedurende een uur een knikker van de tafel af.

Deze zin is bepaald vreemder dan zin (73)b. Overigens is wellicht de indruk gewekt dat de aktionsart van een propositie bepaald wordt door interactie van verbum en NP-argumenten. Maar ook andere elementen kunnen relevant zijn. Vergelijk bijvoorbeeld de volgende zinnen.

(ii)	Jan wandelde.
(iii)	Jan wandelde een uur lang.
(iv)	Jan wandelde vijf kilometer.
(v)	?Jan wandelde een uur lang vijf kilometer.

Hoewel de uitdrukking Jan wandelde niet-terminatief is, zijn de proposities (iii) en (iv) terminatief. Dit blijkt ook uit de moeilijkheid een geschikte lezing voor (v) te vinden. Deze zin is immers alleen te begrijpen als een serie reprises van vijf kilometer lange wandelingen binnen één uur. Zie verder bijvoorbeeld Verkuyl (1975), Vet (1976) en Dowty (1979).

[p. 34]

Hoewel het ook hier, los van de bepaling een uur lang, gaat om een propositie met een terminatieve aktionsart als in (72) en (73), is een reprise uitgesloten. Hiermee komt overeen wat op basis van zinnen als de volgende geconstateerd kan worden.

(76)	a	*Mendel deed zijn ontdekking twee keer.
	b	*Mendel deed zijn ontdekking elke dag.
(77)	a	*Mendel stierf twee keer.
	b	*Mendel stierf elke dag.

Combinatie van een propositie die een situatie als uniek vastlegt, met een XP_m of met een XP_i, die beide herhaling van een gebeuren specificeren, leidt tot ongrammaticaliteit.

De bevindingen kunnen schematisch als volgt worden weergegeven.

(78)	*[XPds/m/i + een propositie die een situatie als uniek vastlegt]

De expansie van een TAC strandt bij een propositie die een situatie als uniek vastlegt, op de aanwezigheid van een XP_d, XP_m of XP_i, ongeacht met welke andere temporele categorieën ze verder gecombineerd zijn.

4.1.2. Nauw samenhangende seriële structuur

In (50) is de TAC XP_s + XP_m niet opgenomen, hoewel deze voorkomt in zinnen als de volgende.

(79)	Hij tikte om 13.15 u. een paar keer hard op de tafel (en opende de vergadering).
(80)	Toen wij ernaar vroegen, schudde hij een paar keer met zijn hoofd (en begon over iets anders te praten).
(81)	Zodra wij dat onderwerp aanroerden, knipperde hij een paar keer met zijn ogen (maar gaf verder geen krimp).

De striktsituerende bepalingen om 13.15 u., toen wij ernaar vroegen en zodra wij dat onderwerp aanroerden kunnen hier met een multiplicerende uitdrukking gecombineerd worden, terwijl de combinatie van XP_s en XP_m in de volgende zinnen uitgesloten is.

(82)	*Het apparaat werd om 13.15 u. een paar keer gebruikt.
(83)	*Op het moment dat de motor begon te zoemen, werd het apparaat een paar keer verplaatst.

[p. 35]

De verklaring moet gelegen zijn in het verschil tussen enerzijds de relatie die gelegd wordt binnen de reeks tik-, resp. schud- en knipper-gebeurens, en anderzijds de relatie die gedacht wordt binnen de reeks gebruik- en verplaats-gebeurens. Een reeks van het eerste type kan gezien worden als een reeks van direct op elkaar aansluitende en in elkaar overgaande gebeurens, terwijl men zich de gebeurens van het tweede type zal voorstellen als discreet en zonder directe natuurlijke samenhang.¹⁵ Indien deze observatie juist is, kan worden aangenomen dat de striktsituerende bepaling in (79-81) het begin van een gebeurcontinuum¹⁶ specificeert. De striktsituerende bepaling in (82-83) lijkt daarentegen op elk afzonderlijk deelproces toegepast te moeten worden, hetgeen uitgesloten is. Beide zinnen vormen in dit opzicht bijvoorbeeld ook een duidelijke contrast met de volgende zinnen.

(84)	Het apparaat siste om 13.15 u. een paar keer.
(85)	Toen de motor begon te zoemen, werd het apparaat een paar keer in- en uitgeschakeld.

In elk van deze twee zinnen kan er een nauwe samenhang gezien worden tussen de gedenoteerde deelsituaties. In (84) kan het gaan om sis-gebeurens die elkaar onmiddellijk en in elkaar overgaand opvolgen. Zo kunnen de schakelingen in (85) een nauw samenhangende reeks vormen om bijvoorbeeld het gezoem van de motor op te heffen.

De volgende zinnen vormen een aanwijzing dat een TAC van de vorm XP_s + XP_m + XP_d uitgesloten is.

(86)	a	*Het apparaat siste om 13.15 u. een paar keer bijna een minuut lang.
	b	Het apparaat siste een paar keer een minuut lang.
(87)	a	*Hij tikte om 13.15 u. een paar keer een minuut lang hard op de tafel.
	b	Hij tikte een paar keer een minuut lang hard op de tafel.
(88)	a	*Toen wij ernaar vroegen, schudde hij een paar keer bijna een minuut lang met zijn hoofd.
	b	Hij schudde een paar keer bijna een minuut lang met zijn hoofd.
(89)	a	*Toen wij dat onderwerp aanroerden, knipperde hij een paar keer seconden lang met zijn ogen.
	b	Hij knipperde een paar keer seconden lang met zijn ogen.
(90)	a	*Zodra de motor begon te zoemen, werd het apparaat een paar keer een minuut lang in- en uitgeschakeld.
	b	Het apparaat werd een paar keer een minuut lang in- en uitgeschakeld.

15 Ten Cate (1985: 200-201) neemt voor een zin als (i) naast een iteratieve een frequentatieve lezing aan.

(i)	Er klopfte minutenlang an die Tür.

De iteratieve lezing wordt toegeschreven aan de combinatie van de duuraangevende bepaling en het semelfaktieve werkwoord, terwijl de frequentatieve lezing naar het oordeel van Ten Cate volledig op rekening komt van het werkwoord, ditmaal in de frequentatieve betekenis. Hij wijst erop dat het Russisch over twee werkwoorden beschikt voor de onderscheiden lezingen: het perfectief-semelfactieve werkwoord стуииуть en het imperfectief-frequentatieve werkwoord стучать.

16 Isacčenko (1975: 397) stelt:

Ein frequentatives Verb wie κοлόл bedeutet [...] keinesfalls ‘oft stechen’: es bezeichnet einen einheitlichen Vorgang, der sich als ein Kontinuum kleinerer Teilvorgänge auffassen la\²t.

[p. 36]

In de b-zinnen van (87-90) moet (bijna) een minuut lang, respectievelijk seconden lang begrepen worden als de duur van een interval waarbinnen opnieuw een serie deelsituaties plaats heeft voor elke keer die door een paar keer gedenoteerd is. Gaat het hier een paar maal om een geleed proces, namelijk om een paar series van keren tikken, schudden enz., in de b-zin van (86) kan het eventueel een paar maal gaan om een ongeleed proces, telkenmale een ononderbroken sisgeluid.

Het optreden van XP_d in de a-zinnen van (86-90) maakt kennelijk onmogelijk dat de serie ongelede dan wel gelede processen die op basis van de b-zinnen aan te nemen zouden zijn, de nauwe samenhang hebben die na een striktsituerende bepaling een vereiste is gebleken.

Het voorgaande kan aldus worden samengevat. De toepasbaarheid van de combinatie XP_s + XP_m is afhankelijk van de mogelijkheid of de propositie een nauw samenhangende reeks van deelsituaties representeert. Het predikaat zelf kan de bepalende factor vormen voor de aktionsart van een accomplishmentpropositie - de zinnen (79-81) - of die van een activitypropositie - zin (84) - dan wel die van een achievementpropositie - zin (85).

De bevindingen kunnen als volgt beknopt worden weergegeven.

(91)	*[ XPs + XPm]
	tenzij er een nauwe samenhang bestaat tussen de door XPm gekwantificeerde deelsituaties.

4.2. Uitzonderingen door cyclische interpolatie

Volgens (40) is een TAC opgebouwd uit XP_d + XP_m/k/s/d uitgesloten, alleen de combinatie van XP_d met XP_i wordt als grammaticaal aangemerkt. Zinnen als de volgende illustreren dit voor de respectievelijke combinaties.

(92)	*Het apparaat was een dag lang twee keer in gebruik.
(93)	*Het apparaat was een dag lang tussen acht en tien uur in gebruik.
(94)	*Het apparaat was een dag lang om 13.15 in gebruik.
(95)	*Het apparaat was een dag lang een uur in gebruik.
(96)	Het apparaat was een dag lang iedere minuut in gebruik.

Alleen de laatste zin met de combinatie XP_d + XP_i is grammaticaal. Deze uitkomst strookt geheel met de eerdere vaststelling dat een situatie of een serie deelsituaties homogeen (zie par. 4.3.2. n.a.v. (121)) gespreid moet zijn over

[p. 37]

het door de XP_d gedenoteerde tijdsinterval. Want alleen in het laatste voorbeeld wordt hieraan voldaan.

Maar, zoals hiervoor gebleken is, kan een XP_d in zekere zin afdwingen - of, neutraal gezegd, alleen zó toegepast worden - dat een propositie met een terminatieve aktionsart (waarvoor geldt dat de duur van de gedenoteerde situatie niet adverbiaal te expliciteren is) wordt geïnterpreteerd als denotatie van een serie reprises. Welnu, onder bepaalde omstandigheden wordt een seriële interpretatie ook opgeroepen bij de combinatie van een XP_d met een XP_m/k/s/d' getuige de volgende zinnen, waar de XP_d jaren lang samen optreedt met een bepaling van een andere temporele adverbiale categorie dan XP_i.

(97)	a	Jaren lang was het museum alleen toegankelijk in juli en december.
			XPmk: in juli en december
	b	Jaren lang ging er vanhieruit alleen om 7.00 u. en om 8.00 u. een bus naar Groningen.
			XPms: om 7.00 u. en om 8.00 u.
	c	Jaren lang was het museum alleen toegankelijk gedurende de maand juli en de maand december.
			XPmd: gedurende de maand juli en de maand december
(98)		Jaren lang was het museum alleen toegankelijk in de zomer.
			XPk: in de zomer
(99)		Jaren lang ging er vanhieruit alleen om 7.00 u. een bus naar Groningen.
			XPs: alleen om 7.00 u.
(100)		Jaren lang was het museum alleen toegankelijk gedurende de maand juli.
			XPi: gedurende de maand juli

Deze zinnen zijn alle grammaticaal, hetgeen valt toe te schrijven aan een samenspel van twee factoren. In elk van de zinnen is er binnen het interval dat door jaren lang gedenoteerd wordt, een stereotiepe¹⁷ cyclische periodisering in het spel die een homogene of regelmatige spreiding van eventuele deelsituaties kan induceren. Zo'n spreiding is voorwaarde voor het grammaticaal gebruik van de term die de tijdsintervallen denoteert waarop de cyclisch gedistribueerde deelsituaties voorkomen. Deze term heeft op zijn beurt een stereotiepe karakteristiek, want in elke cyclus van de te interpoleren cyclische periodisering moet het tijdsinterval dat door de term wordt aangeduid, in het stereotiepe beeld passen of wel als individueel element met een bepaalde temporele positie binnen de cyclus, dus als inrichtingseenheid, of wel als maateenheid die minstens enkele volle malen kleiner is dan de omvang van de cyclus.

17 Ervan uitgaande dat arbeidsdeling kenmerkend is voor de menselijke soort, lanceert Putnam (1975): 227 e.v.) de hypothesis of the universality of the division of linguistic labor, die inhoudt dat in elke taalgemeenschap uitdrukkingen bestaan waarvan de ermee geässocieerde ‘criteria’ alleen bij sommige taalgebruikers bekend zijn, terwijl het gebruik ervan door de overige taalgebruikers afhankelijk is van een gestructureerde samenwerking tussen beide groepen. Tegen deze achtergrond maakt Putnam onderscheid tussen stereotiep en extensie (c.q. intensie). Van sommige uitdrukkingen kunnen alleen experts met behulp van de relevante criteria de extensie vaststellen. ‘Stereotypes are beliefs about the properties of standard objects in standard situations’ is de karakteristiek van Eikmeyer en Rieser (1981: 139). De relatie tussen intensie (de relevante criteria ter vaststelling van extensie) en stereotiep wordt gezien als een geordend paar (1981: 143).

To get the referential and the non-referential features of natural meanings, we identify linguistic meaning tentavively with an ordered pair consisting of an intension and a stereotype.

Het verschil tussen stereotiep en extensie wordt veelal toegelicht voor water (stereotype: colorless; transparent; tasteless; thirst-quenching: etc., extension: H₂O (give or take impurities)). Zou een dergelijke karakteristiek voor bijvoorbeeld 13.15 u. moeten worden opgesteld, dan zou zelfs bij gebruik van de uitdrukking in Greenwich de extensie (maar ook daar gaat het om een benadering) verschillen in zomer- en wintertijd. In de stereotiep moet de eventuele afwijking van de preciese tijd, bepaald door de draaiing van de aarde om zijn as in relatie tot de positie van de zon, verdisconteerd worden.

[p. 38]

In de zinnen (97)a en c, (98) en (100) kan de cyclische periodisering bestaan uit de gedenoteerde afzonderlijke jaren. Ze zou aangeduid kunnen worden met, bijvoorbeeld, elk jaar. Zo'n woordelijke samenhang tussen de duuraangevende uitdrukking en de eventuele aanduiding van de te interpoleren cyclische periodisering is, getuige de zinnen (97)b en (99), geenszins noodzakelijk. Immers, in deze gevallen zou de cyclische periodisering te expliciteren zijn met, bijvoorbeeld, elke dag, want de cyclusreeks die hier als de relevante voor interpolatie in het geding is, is opgebouwd uit dageenheden en niet uit jaareenheden.

[p. 42]

Bibliografie

(volgt na deel II)