Tabu. Jaargang 15

[p. 43]

[Nummer 2]

Composiete temporele modificatie: suprematie van semantische categorieën (II)
Theo A.J.M. Janssen^*

4.3. Uitzonderingen door kwantitatieve disproporties

Wordt door het TAC-schema in beginsel voorspeld welke combinaties van temporele categorieën wel en niet geoorloofd zijn, het vormt geen afdoende waarborg dat een combinatie die uit adverbiale bepalingen van de desbetreffende categorieën bestaat, ook feitelijk grammaticaal is. Het is noodzakelijk om de categorieën die bij een TAC in het geding kunnen zijn, ook in kwantitatief opzicht te karakteriseren, omdat zij onderling aan kwantitatieve verhoudingen zijn onderworpen. Deze verhouding zal achtereenvolgens worden onderzocht in de combinatie XP_s + XP_d' XP_d + XP_i en in de combinaties XP_k + XP_k/s/d/m/i.

* In de tekst zijn suggesties verwerkt van Bram ten Cate, Theo van den Hoek, Co Vet, Ron van Zonneveld en Frans Zwarts.

4.3.1.

De combinatie van XP_s met XP_d is slechts aan een beperkte kwantitatieve eis onderworpen. XP_s duidt niet anders aan dan het meetpunt waaraan het tijdsinterval gedenoteerd door XP_d op contigue wijze verankerd zit. De volgende zinnen illustreren de twee relevante verankeringsmogelijkheden (zie Janssen 1983: 77-85).

(101)	Het apparaat was om 15.15 u. twee uur in gebruik.
(102)	Jan gebruikte het apparaat om 15.15 u. twee uur.

In beide zinnen is het interval van twee uur gekoppeld aan het denotatum van de striktsituerende bepaling om 15.15 u., maar in de eerste zin gaat het interval van twee uur er direct aan vooraf, terwijl het er in de tweede zin direct op aansluit. Dit verschil, dat is verbonden aan de verschillende aktionsarten van de betrokken proposities, zal hier niet verder worden onderzocht.

Er zijn enkele beperkingen die weliswaar als kwantitatief zijn aan te merken, maar die strikt genomen niet als een beperking op de TAC XP_s + XP_d gezien hoeven te worden. Indien een zin als (102) wordt uitgesproken op een moment dat wel het meetpunt, maar nog niet het interval van twee uur in zijn geheel in het verleden ligt, is de zin niet op adequate wijze toe te passen. Maar deze beperking heeft

[p. 44]

slechts zijdelings te maken met de relatie tussen XP_s en XP_d.

Een andere bijzonderheid die strikt genomen evenmin aan de combinatie XP_s + XP_d zelf toegeschreven zou mogen worden, kan met de volgende zinnen worden toegelicht.

(103)	Jan gebruikte het apparaat een dag lang telkens als het signaallampje begon te branden.
(104)	* Jan gebruikte het apparaat een dag lang telkens als het signaallampje begon te branden, een uur of vijftien.
(105)	Jan gebruikte het apparaat een dag lang telkens als het signaallampje begon te branden, een minuut of vijf.

Uit de vergelijking van deze zinnen blijkt dat de bijzonderheid zich voordoet in een meervoudige TAC als XP_d + XP_is + XP_d, waar de reeks intervallen gedenoteerd door de TAC XP_is + XP_d niet past binnen het interval gedenoteerd door de XP_d waarmee XP_is + XP_d gecombineerd zijn. Dezelfde opmerking kan gemaakt worden waar in de zinnen (103-105) de XP_d een dag lang vervangen zou worden door een XP_k als gisteren.

In deze gevallen blijkt de combineerbaarheid van temporele adverbiale categorieën geen aangelegenheid te zijn die zonder meer op basis van een tweetal te beregelen is. Aan deze kwestie zal aan het slot van het artikel aandacht besteed worden.

4.3.2.

De combinatie van XP_(m)d met XP_i vereist een nadere kwantitatieve restrictie. De restrictie kan gebaseerd worden op een inclusierelatie tussen de door XP_(m)d en XP_i gedenoteerde tijdsintervallen. Maar er zijn hierbij factoren in het geding die bepaalde modificaties in de karakteristiek van de inclusierelatie noodzakelijk maken. Zo moet rekening gehouden worden met stereotypie en met de diversiteit in intervalstructuren die door uitdrukkingen van de categorie XP_(m)d gedenoteerd kunnen worden.

Dat de grammaticaliteit van de TAC XP_(m)d + XP_i ervan afhangt of het door XP_(m)d gedenoteerde interval het door XP_i gedenoteerde interval bevat, blijkt voor een simpel geval uit de volgende zinnen, waar de TAC beide keren bestaat uit XP_d + XP_i, terwijl alleen de eerste zin grammaticaal is.

(106)	Jan gebruikte het apparaat een week lang elke dag.
(107)	*Jan gebruikte het apparaat een dag lang elke week.

[p. 45]

De eerste zin is grammaticaal doordat een week een serie dagen bevatten kan. Maar doordat omgekeerd een dag geen serie weken kan bevatten, is de tweede zin ongrammaticaal.

De notie ‘bevatten’ zonder meer is echter te sterk om de verschijnselen die hier in het geding zijn, adequaat te karakteriseren. Immers, met een interval van 24 uur is een tijdsbeslag gemoeid dat de bij elkaar genomen intervallen van een reeks voormiddagen kan omsluiten. Niettemin is de volgende zin ongrammaticaal.

(108)

*Jan gebruikte het apparaat een dag lang elke voormiddag.

Maar binnen een dag of 24 contigue uren kan een voormiddag stereotiep slechts eenmaal in z'n geheel voorkomen, dus een reden om de inclusierelatie verder te verbijzonderen tot een relatie van ‘stereotiep bevatten’.¹⁸ Op het eerste gezicht lijkt het er wat de relatie stereotiep bevatten betreft niet toe te doen of de duur van het bevattende tijdsinterval gepresenteerd wordt als een onverdeelde dan wel als een samengestelde grootheid, getuige de grammaticaliteit van de volgende zinnen met de XP_d een week lang en resp. de XP_d dagen lang.

(109)	Jan gebruikte het apparaat een week lang iedere avond.
(110)	Jan gebruikte het apparaat dagen lang iedere avond.

Een week bevat stereotiep zeven avonden, maar een dag bevat er stereotiep slechts één. Niettemin is de tweede zin onberispelijk omdat het XP_d -interval gevormd wordt door de kwantiteit van een aantal dagen samen. De volgende regelmatigheden, in het bijzonder de correcte reeks a, d en f tegenover de incorrecte reeks a', d' en f' van (111), ondersteunen deze analyse.

Maar er zijn gegevens die erop wijzen dat het toch relevant is systematisch onderscheid te maken tussen de semantische structuur van oen XP_d, als een week lang, van een XP_d als dagen lang en van een hiermee syntactisch identieke XP_(m)d als avonden lang. Het volgende schema geeft de patronen die kenmerkend zijn voor de tijdsintervalstructuur van deze uitdrukkingen.¹⁹

18 Met betrekking tot de notie ‘stereotiep bevatten’ moet bij een uitdrukking als een tijd lang (c.q. een uitdrukking als een tijd) worden opgemerkt dat de omvang van het gedenoteerde tijdsbeslag geen vast gegeven is. Vergelijk.

(i)	Jan gebruikte het apparaat een tijd lang elke zomer.
(ii)	Jan gebruikte het apparaat een tijd lang elke vijf minuten.

De tijdsbeslagen die in deze zinnen gedenoteerd worden door een tijd lang kunnen zeer verschillend geïnterpreteerd worden. De in maataanduidend opzicht relatieve NP een tijd is vergelijkbaar met relatieve adjectieven als groot, klein en veel, weinig, die evenmin steeds een absolute maat aanduiden.

19 De karakteristiek in (112) - en meer gedetailleerd in (119) en (126) - is verenigbaar met Verkuyls (1970: 18 e.v.) classificatie van temporele nomina.

[p. 46]

Het door de XP_d een week lang gedenoteerde tijdsinterval kan gezien worden als een keten van tijdsintervallen. De keten tijdsintervallen kan bestaan uit dagen of dagdelen zoals de avond, getuige zin (109), dan wel de tijdspanne van een uur gelet op overzicht (111). Hij vormt in dit opzicht een analogon van het metrieke stelsel. Zoals de lengte van een meter kan worden uitgedrukt in bijvoorbeeld meter, decimeters, centimeters enz., zo kan de lengte van een week eveneens worden aangegeven in eenheden van diverse afmeting als week, dagen, uren enz. Onder het opzicht van cyclische intervalsbenamingen als avond, morgen, voormiddag is er zonder meer verschil met de stereotiepe karakteristiek van een meter.

Maar ook in het geval van een meter zijn er ad hoc cyclische intervalsbenamingen te construeren, bijvoorbeeld (na/op) het eerste tweetal millimeters van iedere centimeter naast een geval als (een jaar lang) de eerste twee dagen van iedere maand. Weliswaar zijn zulke eenheden niet als maateenheden te beschouwen, maar uitsluitend als inrichtingseenheden. Dat avond in avonden lang als maateenheid gebruikt kan worden, is op zich echter vrij uitzonderlijk. Kortom, het tijdsinterval dat door de XP_d een week lang gedenoteerd wordt, kan bestaan in een homogeen keten van strikt successieve, niet-noodzakelijk contigue tijdsintervallen, die bijvoorbeeld door middel van een uitdrukking als iedere avond in (109) specificeerbaar zijn in een TAC waarvan een week lang het eerste lid is.

Vooraleer nu de XP_d dagen lang aan de orde wordt gesteld, zal eerst aandacht worden besteed aan de XP_(m)d avonden lang, zoals in de volgende zin.

(113)

Jan gebruikte het apparaat avonden lang iedere minuut.

[p. 47]

De distributie van de deelsituaties blijft bij deze zin beperkt tot iedere minuut van elke afzonderlijke avond. Dus iedere minuut duidt hier niet elke minuut aan die tussen het begin van de eerste en het eind van de laatste avond in ligt, maar alleen de minuten die op de avonden zelf gesitueerd zijn. Dit houdt in dat elke afzonderlijke avond gedacht wordt als een keten van intervallen. Ook de volgende zinnen illustreren heel duidelijk dat de distributie binnen de afzonderlijke avonden speelt en niet over de grenzen van de avonden heen reikt, zoals wel mogelijk is bij dagen lang.

(114)		*Jan gebruikte het apparaat avonden lang zodra het laatste journaal op Nederland 1 begon.
(115)	a	Jan gebruikte het apparaat dagen lang zodra het laatste journaal op Nederland 1 begon.
	b	Jan gebruikte het apparaat dagen lang iedere avond.

Een herhaling van de situatie die zich per avond of per dag slechts eenmaal voordoet, kan wel worden uitgedrukt bij dagen lang, maar niet bij avonden lang. Dit is één kant van de XP_(m)d avonden lang, de andere kant is dat er wel distributie mogelijk is op het niveau van de serie avonden. Vergelijk de volgende zinnen.

(116)	Jan gebruikte het apparaat avonden lang telkens tot ver na elven.
(117)	Jan gebruikte het apparaat dagen lang telkens tot ver na elven.

Hier kan telkens staan voor elke avond, resp. elke dag. De uitdrukkingen avonden lang en dagen lang vertonen hierin overeenstemming en onderscheiden zich hierin van bijvoorbeeld een week lang, getuige de volgende zin.

(118)

Jan gebruikte het apparaat een week lang telkens met veel plezier.

Want waar in (116) en (117) anaforisch verband²⁰ kan worden aangenomen van telkens met avonden (lang). resp. met dagen (lang), is zo'n relatie tussen telkens en een week (lang) volledig uitgesloten. Met betrekking tot avonden lang en dagen lang kan derhalve beide keren gesproken worden van een keten van ketens strikt successieve, niet-noodzakelijk contigue tijdsintervallen. Maar is de keten van ketens in het geval van dagen lang contigu, hij is niet contigu in het geval van avonden lang, zoals ook (112)c illustreert.

De feiten rond de XP_(m)d avonden lang dwingen tot het aannemen van de dubbele ketenstructuur. Voor de verklaring van de feiten rond een XP_d als dagen lang is

20 Anaforisch verband berust hier niet op coreferentie, maar op wat Partee (1970) aanduidt als codesignatie. Zie verder ook over de relatie tussen maateenheden (zoals dagen in dagen lang) en inrichtingseenheden (als iedere dag) par. 4.4.2. in fine en par. 5.

[p. 48]

deze structuur, los van generalisatieoverwegingen, alleen vereist in verband met het semantisch functioneren van telkens, dat in combinatie met avonden lang en met dagen lang vergelijkbaar is gebleken, maar verschillend in combinatie met een week lang. De conclusie is dat er drie typen duuraangevende uitdrukkingen onderscheiden moeten worden. Een beknopte analyse kan als volgt worden weergegeven.

(119)		Interpretatie van XP(m)d-typen (voorlopig)
	a	Een uitdrukking van het type een week lang denoteert een keten van tijdsintervallen.
	b	Een uitdrukking van het type dagen lang denoteert een keten van ketens van tijdsintervallen.
	c	Een uitdrukking van het type avonden lang denoteert een keten van niet-contigue ketens van tijdsintervallen.

Met (119)a wordt in het midden gelaten of de tijdsintervallen wel of niet contigu moeten zijn, zoals bij een week lang iedere avond, waarin iedere avond een serie niet-contigue tijdsintervallen denoteert. Dit geldt mutatis mutandis ook voor (119)b. Het is hier mogelijk dat de ketens van tijdsintervallen niet-contigu zijn, zoals in geval van dagen lang iedere avond, waar iedere avond onmiskenbaar een reeks niet-contigue ketens van tijdsintervallen noemt. Hier kan immers elke afzonderlijke maateenheid van een dag niet als het relevante keten van tijdsintervallen worden opgevat omdat ongrammaticaal is *een dag lang iedere avond of *dagen lang elke dag iedere avond.

Het lijkt niet elegant dat iedere avond in de TAC een week lang iedere avond conform (119)a moet worden gezien als een aanduiding van een reeks tijdsintervallen en daarentegen in de TAC dagen lang iedere avond als de aanduiding van een reeks ketens van tijdsintervallen. De volgende definities kunnen het aangeduide bezwaar wegnemen zonder dat er met betrekking tot (119)c andere schoonheidsfeilen gaan optreden.

(120)		Definities
	a	Een keten van tijdsintervallen subsumeert een keten van ketens van tijdsintervallen.
	b	Een keten van mogelijk contigue ketens van tijdsintervallen onderscheidt zich linguistisch niet op relevante wijze van een keten van tijdsintervallen.

Op basis van de typeringen onder (119), de definities onder (120) en de notie

[p. 49]

stereotypie, waarvan het belang eerder gereleveerd is, kan nu de restrictie geformuleerd worden waaraan de TAC XP_(m)d + XP_i onderworpen is.

(121)	Restrictie op de TAC XP(m)d + XPi (voorlopig)
	Een door XP(m)d gedenoteerde keten van tijdsintervallen bevat stereolmtiep en op het relevante ketenniveau de reeks door XPi gedenoteerde tijdsintervallen.

Naar aanleiding van (112) is over de structuur van een keten van tijdsintervallen opgemerkt dat deze homogeen is (de relevante tijdsintervallen van een keten zijn van hetzelfde type)²¹ en dat de tijdsintervallen strikt successief zijn (tussen de relevante tijdsintervallen bestaat noch een gehele, noch een gedeeltelijke overlap). Nog een andere eigenschap is van belang: een keten van tijdsintervallen als hiervoor bedoeld is ‘maximaal vol’. Onder een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve tijdsintervallen wordt hier verstaan een keten die alle tijdsintervallen van het relevante type bevat die stereotiep en strikt successief door de keten bevat kunnen worden. De notie ‘maximaal vol’ is cruciaal voor het onderscheid tussen zinnen als de volgende.

(122)	Het apparaat was gedurende de afgelopen dagen iedere avond in gebruik.
(123)	*Het apparaat was gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag iedere avond in gebruik.

Een semantische parallellie tussen dagen lang en gedurende de afgelopen dagen is aannemelijk, maar uitgesloten tussen avonden lang, een keten van niet-contigue ketens, en gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag, dat toch ook een keten vormt van niet-contigue ketens. Beslissend voor het onderscheid is kennelijk dat het bij avonden lang in principe om een maximaal volle keten van avonden gaat. Van een maximaal volle keten van dagen is geen sprake bij gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag. Uit de verwantschap van deze uitdrukking met de conjunctie gedurende de afgelopen vrijdag, gedurende de de afgelopen maandag en gedurende de afgelopen woensdag laat zich een verklaring destilleren voor de ongrammaticaliteit van zin (123). Immers, met iedere avond kan geen distributie over elke dag afzonderlijk worden uitgedrukt. Het verschil tussen de zinnen (122) en (123) vormt voldoende grond om gedurende de afgelopen dagen op te vatten als een XP_d en gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag als een XP_md.

Dat de analyse van het verschil tussen zinnen als (122) en (123) terecht als

21 Onder homogeniteit van een keten van tijdsintervallen dient niet verstaan te worden dat de afzonderlijke tijdsintervallen in principe een gelijke duur hebben. Zie bijvoorbeeld de volgende zin.

(i)	Jan gebruikte het apparaat een week lang in elke pauze.

In elke pauze kan betrekking hebben op een serie naar duur verschillende tijdsintervallen: de ochtendpauze van een kwartier naast de middagpauze vaneen half uur en de namiddagpauze van tien minuten. Kennelijk moeten de relevante tijdsintervallen van een homogeen keten onder de noemer van één steretiep vallen. Verder wil de aanduiding dat een keten homogeen is, ook niet zeggen dat de desbetreffende tijdsintervallen per se gelijkelijk verspreid moeten zijn. Bijvoorbeeld.

(ii)	Jan gebruikte het apparaat een week lang elke keer als hij er maar de minste aanleiding toe zag.

De XP_d een week lang vormt samen met de XP_i elke keer... zag een TAC, terwijl de tijdsintervallen die door XP_i gedenoteerd zijn, vrijelijk verspreid zijn over het XP_d-interval. Echter, de serie tijdsintervallen die voldoet aan de beschrijving, moet het duurinterval maximaal vullen, waardoor - buiten gekwalificeerde gevallen als in zin (ii) - het beeld van een gelijkelijke distributie wel regel is.

[p. 50]

principieel semantisch van aard kan worden beschouwd, blijkt uit het verschil tussen zinnen als de volgende.

(124)	a	Het apparaat was gedurende enige dagen achtereen iedere avond in gebruik.
	b	Het apparaat was enige dagen lang iedere avond in gebruik.
(125)		*Het apparaat was een paar maal een dag lang iedere avond in gebruik.

In de zinnen van (124) gaat het met de uitdrukkingen gedurende enige dagen achtereen (zie ook noot 11) en enige dagen lang onmiskenbaar om een niet-toevallig maximaal volle keten van dagen. Zo het bij een paar maal een dag lang in zin (125) al om een paar aaneengesloten dagen zou kunnen gaan, de uitdrukking zelf maakt zo'n interpretatie geenszins onontkoombaar. De semantische structuur van de uitdrukkingen blijkt dus beslissend. Overzicht (119) kan nu op grond van het voorgaande worden bijgesteld en aangevuld.

(126)		Interpretatie van XP(m)d-typen (definitief) [zie overzicht in Appendix]
	a	Een XPd van het type een week lang denoteert een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve tijdsintervallen.
	b	Een XPd van het type dagen lang denoteert een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, maximaal volle, homogene ketens van strikt successieve tijdsintervallen.
	c	Een XP(m)d van het type avonden lang denoteert een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, niet contigue, maximaal volle, homogene ketens van strikt successieve tijdsintervallen.
	d	Een XPmd van het type gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag denoteert een niet-maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, niet-contigue, althans niet-noodzakelijk contigue, maximaal volle, homogene ketens van successieve tijdsintervallen.

Deze gepreciseerde interpretaties maken een bijstelling van de definities van (120) noodzakelijk.

(127)		Definities
	a	Een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve tijdsintervallen subsumeert een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, maximaal volle, homogene ketens van strikt successieve tijdsintervallen.

[p. 51]

b	Een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, niet-contigue, althans niet-noodzakelijk contigue, maximaal volle, homogene ketens van strikt successieve tijdsintervallen is een maximaal volle, homogene keten van strikt successieve tijdsintervallen.

De conditie op een TAC van het type XP_(m)d + XP_i kan dan op basis van (126) en (127) als volgt geformuleerd worden.

(128)	Restrictie op de TAC XP(m)d + XPi (definitief)
	Een door XP(m)d gedenoteerde maximaal volle, homogene keten van strikt successieve tijdsintervallen bevat stereotiep en op het relevante ketenniveau de reeks door XPi gedenoteerde tijdsintervallen.

De conditie voorspelt terecht de ongrammaticaliteit van de a-zin en de ongrammaticaliteit van de b-zin van (129).

(129)	a	*Het apparaat was gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag iedere avond in gebruik.
	b	Het apparaat was gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag ieder uur in gebruik.

In de a-zin wordt de reeks gedenoteerd door de XP_i iedere avond op het niveau van de keten gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag niet als in een maximaal volle keten van avonden bevat en op het niveau van elke dag afzonderlijk niet stereotiep bevat. De b-zin is grammaticaal doordat de door ieder uur gedenoteerde reeks stereotiep bevat wordt door de XP_md gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag op het ketenniveau van elke afzonderlijke dag.

4.3.3.

In de TAC XP_(m)d + XP_i zijn vier principes van cruciaal belang gebleken: het principe van stereotiep bevatten, van maximale volheid, van homogeniteit en van strikte successiviteit. Zijn ze bij de TAC XP_(m)d + XP_i alle vier samen van toepassing bij de combinatie van XP_(m/i)k met XP_k, XP_s, XP_d, XP_m en XP_i is dit, met uitzondering van de combinatie met XP_i, niet het geval. Wel is ook nu het principe van stereotiep bevatten zonder meer van kracht. Voorbeelden waar alleen het principe van stereotiep bevatten van toepassing is, zijn zinnen als de volgende, waarin resp. XP_k, XP_s en XP_d het tweede lid van de TAC zijn.

[p. 52]

(130)	a	Jan gebruikte het apparaat gisteren in de middagpauze.
	b	Jan gebruikte het apparaat gisteren om 12.00 uur.
	c	Jan gebruikte het apparaat gisteren een uur lang.

Gaat het in de laatste zin om een vorm van echt bevatten, het is ook mogelijk dat de inclusierelatie neerkomt op ‘gelijk zijn aan’, getuige de volgende zin.

(131)

Jan gebruikte het apparaat gisteren de hele dag.

Ogenschijnlijk is in deze TAC van de XP_k gisteren met de XP_d de hele dag, aangenomen dat met de hele dag niet slechts de hele werkdag bedoeld is maar het gehele etmaal, het principe van de maximale volheid werkzaam. Bij dit type combinatie speelt dit principe echter maar een contingente rol, zoals toegelicht kan worden met de volgende zin.

(132)

Jan gebruikte het apparaat gisteren de hele namiddag.

Hoewel de dag van gisteren maar voor een deel door de namiddag wordt gevuld, is er overigens geen reden om aan te nemen dat de combinaties in (131) en (132) wezenlijk verschillend zijn.

Samen met het principe van stereotiep bevatten is het principe van strikte successiviteit van toepassing waar het tweede lid van de TAC een reeks denoteert, bijvoorbeeld.

(133)	a	Gisteren gebruikte Jan het apparaat tussen zeven en acht en tussen negen en tien.
	b	?Gisteren gebruikte Jan het apparaat tussen zeven en negen en tussen acht en tien.

De tweede zin is zeer dubieus. Toch zijn de volgende zinnen volkomen aanvaardbaar.

(134)	a	Gisteren gebruikte Jan het ene apparaat tussen zeven en negen en het andere tussen acht en tien.
	b	Gisteren gebruikte Jan het ene apparaat van zeven tot negen en het andere van acht tot tien.
	c	Gisteren gebruikte Jan het ene apparaat twee uur lang en het andere een uur lang.

[p. 53]

(135)	a	Gisteren gebruikte Jan deze drie apparaten respectievelijk tussen zeven en tien, tussen acht en tien en tussen negen en tien.
	b	Gisteren gebruikte Jan deze drie apparaten respectievelijk van zeven tot tien, van acht tot tien en van negen tot tien.
	c	Gisteren gebruikte Jan deze drie apparaten respectievelijk drie uur lang, twee uur lang en een uur lang.

Van strikte successiviteit tussen de intervallen die gedenoteerd zijn door bijvoorbeeld tussen zeven en negen en tussen acht en tien is hier op zich geen sprake. Strikte successiviteit is al helemaal niet relevant met betrekking tot maataanduidingen als bijvoorbeeld een uur lang en twee uur lang in de c-zin van (134). Of het principe van strikte successiviteit geldigheid heeft, hangt dan ook af van de analyse die aan zinnen als van (134-135) toegewezen moet worden. Indien de zinnen worden opgevat als conjuncties in de zin van meervoudige proposities, dan heeft dit wezenlijke implicaties voor de analyse van de hierin optredende temporele adverbiale combinaties. Zo zou voor de a-zin van (134) een tweetal TAC's kunnen worden aangenomen: gisteren in combinatie met tussen zeven en negen en gisteren in combinatie met tussen acht en tien, waardoor het principe van strikte successiviteit niet in het geding is in relatie tot de intervallen genoemd met tussen zeven en negen en tussen acht en tien. Er wordt van uitgegaan dat voor zinnen als van (134-135) een meervoudige propositionele analyse aangenomen mag worden.²²

De principes zijn wel alle vier tegelijk in het geding waar het tweede lid van de TAC een XP_i is. Hierin komt de TAC XP_k + XP_i geheel overeen met de TAC XP_d + XP_i Zo vormt, om te beginnen, het volgende overzicht een precieze tegenhanger van (111).

Verder is er eveneens een tegenstelling als tussen een week lang, dagen lang en avonden lang. Ze kan gedemonstreerd worden aan de afgelopen week, de afgelopen

22 Interessante gevallen zijn uit een oogpunt van propositionele samengesteldheid, bijvoorbeeld, zinnen als de volgende.

(i)	Jan gebruikte het ene apparaat eergisteren tussen zeven en tien en het andere gisteren tussen acht en elf.
(ii)	Jan gebruikte deze drie apparaten resp. eergisteren tussen zeven en tien, gisteren tussen acht en tien en vanmorgen tussen negen en tien.

(iii)	Jan gebruikte het apparaat eergisteren tussen zeven en tien, gisteren tussen acht en tien en vanmorgen tussen negen en tien.
(iv)	Jan gebruikte het apparaat eergisteren en gisteren de ene keer tussen zeven en tien en de andere keer tussen acht en tien.
(v)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen dagen nu eens tussen zeven en tien, dan weer tussen acht en tien.
(vi)	Jan gebruikte het apparaat twee uur lang om de tien minuten en een uur lang om de vijf minuten.
(vii)	Jan gebruikte het apparaat gisteren twee uur lang om de tien minuten en een uur lang om de vijf minuten.

Maar van complexe gevallen als deze wordt hier verder geabstraheerd. Ze lijken eerder variaties te vormen op de TAC's van schema (50) dan dat ze in het kader van temporele adverbiale combinatie geheel nieuwe vragen oproepen, of althans geheel andere vragen dan die in het algemeen te maken hebben met coördinatie.

[p. 54]

dagen en de afgelopen vrijdagen: eerst de tegenstelling tussen de types de afgelopen week en de afgelopen dagen.

(137)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen week telkens een uur lang.
(138)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen dagen telkens een uur lang.

De interpretatie van telkens in de eerste zin is niet zonder meer afleidbaar van het met de afgelopen week genoemde tijdsinterval (zie ook zin (118)). Maar telkens in de tweede zin heeft wel direct betrekking op het tijdsinterval genoemd met de afgelopen dagen. Hierin komt de laatste zin overeen met de volgende, waarmee de tegenstelling wordt aangepakt tussen de afgelopen dagen en de afgelopen vrijdagen.

(139)

Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdagen telkens een uur lang.

Analoog aan de toepasbaarheid van telkens in zin (138) kan telkens in zin (139) betrekking hebben op de afgelopen vrijdagen. Maar verschil tussen enerzijds de afgelopen week en de afgelopen dagen en anderzijds de afgelopen vrijdagen treedt aan het licht in de volgende zinnen, waarvan de laatste ongrammaticaal is.

(140)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen week iedere avond.
(141)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen dagen iedere avond.
(142)	*Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdagen iedere avond.

Eveneens overeenkomstig de bevindingen bij de TAC XP_(m)d + XP_i is de volgende combinatie van de afgelopen vrijdagen met ieder uur wel grammaticaal, maar de distributie van de uren moet worden begrepen als een distributie van een reeks uren over elk van de vrijdagen.

(143)

Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdagen ieder uur.

De overeenkomst tussen XP_(m)d en XP_(m)k houdt echter op bij de vergelijking van formaties als gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag met formaties als de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag, getuige de volgende voorbeelden.

(144)	*Jan gebruikte het apparaat gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag telkens (= elke dag) een uur.
(145)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag telkens (= elke dag) een uur.

[p. 55]

Het verschil berust hierop dat de XP_ik telkens een overeenkomst met de XP_mdgedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag mist, die hij wel heeft met de XP_mk de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag, en wel het feature k. Bij de featureparen van de diverse XP's is steeds het eerste feature te beschouwen als het specificans, het tweede als het specificatum. zoals gebleken is in paragraaf 3.2. en beknopt is weergegeven met schema (40).

De ongrammaticaliteit van zin (142) verdient nog verdere aandacht, gelet op de grammaticaliteit van de volgende zinnen.

(146)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdagen alleen 's avonds.
(147)	Jan gebruikte het apparaat de afgelopen vrijdagen alleen in de namiddag.

Het ligt voor de hand om aan te nemen dat niet de reeks vrijdagen het relevante ketenniveau is, maar elke vrijdag afzonderlijk, zodat de uitdrukkingen alleen 's avonds en alleen in de namiddag kunnen worden beschouwd als van de categorie XP_k. Maar hiertegen lijkt zich te verzetten dat dezelfde uitdrukkingen toegepast in de volgende zinnen veeleer in aanmerking komen als vertegenwoordiger van de categorie XP_i, aangezien de XP_d een week lang er een TAC mee lijkt te kunnen vormen. Bijvoorbeeld.

(148)	Jan gebruikte het apparaat een week lang alleen 's avonds.
(149)	Jan gebruikte het apparaat een week lang alleen in de namiddag.

Nu is het niet op voorhand uitgesloten dat uitdrukkingen tot meer dan een categorie zouden behoren, maar het is evenmin op voorhand een aantrekkelijke veronderstelling. Hiervoor, par.4.2., is al gebleken dat het bij de semantiek van een XP_d in combinatie met een andere categorie dan XP_i plausibel is om in welomschreven gevallen cyclische interpolatie aan te nemen. De zinnen (148-149) vallen in de termen, want een week lang denoteert een tijdsinterval met een stereotiepe cyclische periodisering die een homogene of regelmatige spreiding van eventuele deelsituaties kan induceren, terwijl alleen 's avonds en alleen in de namiddag een tijdsinterval denoteren dat in elke cyclus van een stereotiep met de XP_d geassocieerde cyclische periodisering een stereotiepe entiteit vormt, en wel als inrichtingseenheid met een vaste temporele positie binnen de cyclus van een dag.

Op basis van het voorgaande kunnen nu de relevante uitdrukkingen in onderlinge samenhang worden getypeerd en kunnen de restricties op de TAC XP_(k/i)k + XP_k/s/d/m/i worden geformuleerd. Uitdrukkingen van de categorie XP_(m/i)k als de afgelopen week, iedere week, de afgelopen dagen, resp. de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag staan de volgende interpretaties toe.

[p. 56]

(150)		Interpretaties van XP(m/i)k -typen [zie voor details Appendix]
	a	Een XPk van het type de afgelopen week, alsmede een XPik van het type iedere week, denoteert een, mogelijk maximaal volle en homogene, keten van strikt successieve tijdsintervallen.
	b	Een XPk van het type de afgelopen dagen denoteert een mogelijk maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, mogelijk maximaal volle en homogene, ketens van strikt successieve tijdsintervallen.
	c	Een XP(m)k van het type de afgelopen vrijdagen, alsmede een XP mk van het type de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag, denoteert een mogelijk maximaal volle, homogene keten van strikt successieve, niet-contigue, mogelijk maximaal volle en homogene, ketens van strikt successieve tijdsintervallen.

Met inachtneming van de definities van (127) kunnen nu de restricties op de TAC XP_(m/i)k + XP_k/s/d/m/i als volgt worden geformuleerd.

(151)	Restrictie op de TAC XP(m/i)k + XPk/s/d/m/i
	Een door XP(m/i)k gedenoteerde, mogelijk maximaal volle en homogene, keten van strikt successieve tijdsintervallen bevat stereotiep en op het relevante ketenniveau het door XPk/s/d gedenoteerde tijdsinterval, dan wel de reeks door XPm/i gedenoteerde tijdsintervallen.

4.4. Uitzonderingen door kwalitatieve eigenschappen

In deze paragraaf zullen vier typen beperkingen op TAC's aan de orde gesteld worden die hun grond vinden in kwalitatieve eigenschappen van temporele adverbiale categorieën. De eerste restrictie houdt in dat het tweede lid van een TAC niet deiktisch kan zijn. In het tweede geval gaat het om een restrictie op het (in)definietheidskenmerk van de determinator in het tweede lid van een TAC. De derde beperking betreft de toepasbaarheid van uitdrukkingen als soms, zelden en meestal als tweede lid van een TAC. Dit drietal beperkingen zal nauw verwant blijken. De vierde beperking heeft betrekking op combinaties als op zaterdag + in de morgen, die niet om syntactisch-semantische redenen maar op pragmatische gronden onaanvaardbaar zijn.²³

23 De kwestie is louter pragmatisch en bestaat hierin dat het duurinterval bij een exact aandoende benaming van het meetpunt als om 15.00 u. bij voorkeur niet in globalere termen wordt uitgedrukt dan in uren. Tussen het een en het ander bestaat een proportie. Zie bijvoorbeeld de volgende zinnen.

(i)	Het apparaat was om 15.00 u. achtenveertig uur in gebruik.
(ii)	?Het apparaat was om 15.00 u. twee dagen in gebruik.
(iii)	Het apparaat was om 15.00 u precies twee dagen in gebruik.

De aanduiding van het duurinterval met twee dagen is gelet op de aanvaardbaarheid van de eerste en de laatste zin van het drietal kennelijk te ruim. Minder preciese aanduidingen van het duurinterval zijn mogelijk bij een minder exact aandoende, niet kloksgewijze denotering van het meetpunt, getuige de volgende zinnen.

(iv)	Het apparaat was nog maar een dag of tien in gebruik toen het explodeerde.

Tenslotte zijn de volgende kwalitatieve beperkingen opmerkenswaard. Afgezien van een zekere voorkeur voor zin (v) boven zin (vi), zijn de zinnen (vii) en (viii) ongrammaticaal.

(v)	Het apparaat was om 8.00 u. een uur lang in gebruik.
(vi)	Het apparaat was om 8.00 u. gedurende een uur in gebruik.
(vii)	* Het apparaat was om 8.00 u. (van 6.00 u.) tot 8.00 u. in gebruik.
(viii)	* Het apparaat was om 8.00 u. van 6.00 u. (tot 8.00 u.) in gebruik.

De XP_d in de laatste twee zinnen onderscheidt zich van de XP_d in de eerste twee doordat hij alleen hier ook een situerend facet vertoont. Want ook de volgende zinnen zijn met gedurende, in tegenstelling tot zin (vi), ongrammaticaal.

(ix)	* Het apparaat was om 12.00 u. gedurende de hele morgen in gebruik.
(x)	* Jan gebruikte het apparaat om 12.00 u. gedurende de hele middag.

Zie verder met betrekking tot het situerend facet van XP_d 's als in (vii-x) par.5.

4.4.1. TAC en deixis

In paragraaf 3. is erop gewezen dat het tweede lid van een TAC niet deiktisch kan zijn, aan de hand van voorbeeld (34) hier herhaald als (152).

[p. 57]

(152)	a	*De afgelopen maand gebruikte Jan het apparaat vooral de vorige week.
	b	De afgelopen maand gebruikte Jan het apparaat vooral de vierde week.

Ter verklaring van de ongrammaticaliteit van zin (152)a zou aangenomen kunnen worden dat er binnen een zin met maar één werkwoord ook maar één deiktische modificatie mogelijk is met een temporele adverbiale bepaling. Maar zoals in zin (8) gebleken is, zijn daar uitzonderingen op mogelijk. Beter is het aan te nemen dat de interne syntactisch-semantische structuur van het temporele patroon een deiktische verankering anders dan voor de meest omvattende categorie verbiedt. Het is immers een opvallend gegeven dat alle nadere specificaties tijdsintervallen denoteren die zich of als inrichtingseenheid of als maateenheid voegen binnen het tijdsinterval van de meest omvattende categorie. Preciezer nog, met uitzondering van de TAC waarin XP_s het eerste lid is, bevat bij elke TAC het tijdsinterval gedenoteerd door het eerste lid van de combinatie stereotiep het tijdsinterval gedenoteerd door het tweede lid.

Op het eerste gezicht lijkt de combinatie in de a-zin van (152) aan de eis van stereotiep bevatten te voldoen. Maar ofschoon er in de meeste jaren wel een paar maanden te vinden zijn waarvan de laatste zeven dagen precies de weekcyclus van zondag tot en met zaterdag beslaan, is (152)a zelfs in zo'n omstandigheid niet adequaat te gebruiken. Kennelijk is het tweede lid van de combinatie interpretatief verzelfstandigd indien het deiktisch van aard is en is de directe syntactischsemantische relatie zoals tussen de afgelopen maand en de vierde week verstoord. Ook het volgende geval wijst hierop, waar hoe dan ook steeds van temporeel bevatten sprake is.

(153)

*Jan gebruikte het apparaat de afgelopen dagen alleen gisteren.

De dag van gisteren moet deel uitmaken van de afgelopen dagen, toch is zin (153) uitgesloten. De conclusie is dat een bevatte categorie niet verankerd kan zijn buiten de bevattende categorie. De restrictie kan als volgt worden weergegeven.

(154)	Restrictie op de TAC XP
	*[XPv + XPw]
		[deiktisch]
	waar v en w variabelen zijn over k, s, d, m(k/s/d), i(k/s).

In andere restricties zijn al voorwaarden gesteld aan de relatie tussen het tweetal bepalingen van een TAC, in het bijzonder de voorwaarde dat het door XP_v gedenoteerde tijdsinterval stereotiep het door XP_w gedenoteerde tijdsinterval bevat. Hierdoor is de werkafspraak dat de uitdrukking ‘x kan gecombineerd worden met y’ wordt toegepast indien in principe wel x maar niet y deiktisch kan zijn (zie par. 3.), redundant geworden, zodat (154) niet circulair gedefinieerd is. Indien juist is

[p. 58]

dat deixis zich steeds op het hoogste hiërarchische niveau van een patroon, casu quo constituent, bevindt (vergelijk noot 6), dan is (154) als aparte restrictie overbodig.

4.4.2. TAC en referentiedomein

Kenmerkend voor de TAC's is de inclusierelatie die zich steeds voordoet tussen de intervallen die door de temporele adverbiale bepalingen worden aangeduid. Het eerste lid van een TAC, behalve indien het een XP_s is, bevat semantisch gezien steeds het tweede lid. De inclusie is niet alleen kwantitatief van aard, maar ook kwalitatief doordat de bevattende categorie tevens het referentiedomein vormt voor de de bevatte categorie. Enerzijds komt dit tot uiting in de onmogelijkheid voor de bevatte categorie om deiktisch te zijn, anderzijds is hieraan de ongrammaticaliteit toe te schrijven van zinnen als de volgende.

(155)	*Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de maand.
(156)	*Jan gebruikte het apparaat afgelopen zaterdag op een late namiddag.

Beide zinnen zijn ongrammaticaal door een tegenstrijdigheid op het punt van de inrichting van het referentiedomein dat relevant is voor de bepalingen in de maand en op een late namiddag. Maar de aard van tegenstrijdigheid is in beide zinnen niet dezelfde. Het referentiedomein van vorig jaar is zo ingericht dat het niet één, maar twaalf maanden telt. Daarentegen behoort tot de inrichting van een dag, dus ook van het referentiedomein van afgelopen zaterdag, één en niet meer dan één late namiddag. Deze punten betreffen de semantiek van determinatoren. Deze houdt inzake definietheid in ieder geval het volgende in.

(157)	Definietheidsconditie
	Indien binnen een gegeven referentiedomein een entiteit eenmaal en niet niet meer dan eenmaal voorkomt, dus uniek is binnen het referentiedomein, dan wel een groep entiteiten de binnen het referentiedomein volledige verzameling van het type entiteiten uitmaakt, dan is de NP die de entiteit, resp. de groep entiteiten denoteert definiet.

Zo is iedere zaterdag, welke dan ook, stereotiep ingericht met één en niet meer dan één late namiddag. De voorspelling is dan dat zin (156), waar een late namiddag indefiniet is, inderdaad ongrammaticaal is, en dat zin (158) met de definiete NP de late namiddag wel grammaticaal is, en terecht.

(158)

Jan gebruikte het apparaat afgelopen zaterdag op de late namiddag.

Omgekeerd is een jaar ingericht met meer dan één maand, zodat terecht niet wordt voorspeld dat zin (155) grammaticaal zou zijn. Maar binnen een jaar komt wel slechts eenmaal bijvoorbeeld de maand mei voor en bijvoorbeeld maar eenmaal de

[p. 59]

volledige groep zomermaanden. Derhalve worden de volgende zinnen met de definiete NP's de maand mei, de zomermaanden, maar uiteraard ook de laatste maand en de laatste twee maanden terecht als grammaticaal voorspeld.²⁴

(159)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de maand mei.
(160)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de zomermaanden.
(161)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de laatste maand.
(162)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de laatste twee maanden.

In het geval van zin (159) en van zin (161) gaat het om een inrichtingseenheid waarvan er binnen een jaar maar één aanwezig is. Ook van de zomermaanden en van de laatste twee maanden is er binnen een jaar maar eenmaal een volledige groep aan te wijzen.

Complementair aan de voorwaarde die hiervoor genoemd is inzake de toepassing van de definietheidsdeterminatoren, is de volgende voorwaarde voor toepasing van indefiniete NP's.

(163)	Indefinietheidsconditie
	Indien binnen een gegeven referentiedomein een entiteit niet-uniek voorkomt, dan wel een groep entiteiten niet de binnen het referentiedomein volledige verzameling van het type entiteiten uitmaakt, dan is de NP die de entiteit, resp. de groep entiteiten denoteert, indefiniet.

Deze conditie voorspelt terecht de ongrammaticaliteit van zin (155) en voorspelt terecht niet dat zin (156) grammaticaal zou zijn. Als grammaticaal worden daarentegen, en terecht, zinnen als de volgende voorspeld.

(164)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar maar in één maand.
(165)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in verscheidene maanden.

Is in de bovenstaande zinnen steeds sprake van inrichtingseenheden van het referentiedomein, er kan ook sprake zijn van maateenheden die stereotiep van toepassing zijn op de entiteit die als referentiedomein geldt. Bijvoorbeeld.

(166)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar een maand lang.
(167)	*Man gebruikte het apparaat vorig jaar een paar maanden lang.

In sommige gevallen onderscheiden uitdrukkingen voor inrichtingseenheden en voor maateenheden zich niet alleen semantisch, maar ook syntactisch, getuige de volgende zinnen.

24 Opgemerkt kan worden dat een zin als de volgende niet of nauwelijks grammaticaal is te noemen (zie ook Verkuyl 1970: 19 e.v.).

(i)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in de maanden.

Dit moet worden toegeschreven aan de geringe relevantie van in de maanden als ‘nadere’ aanduiding bij vorig jaar. Met alle als determinator, waarmee de NP overigens definiet blijft, krijgt de specificatie wel het nodige reliëf, getuige de volgende zinnen, die zonder meer aanvaardbaar zijn.

(ii)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in alle maanden.
(iii)	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar in alle twaalf maanden.

[p. 60]

(168)	a	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar een maandje.
	b	*Jan gebruikte het apparaat vorig jaar een zomermaandje.
(169)	a	*Jan gebruikte het apparaat vorig jaar verscheidene maanden lang.
	b	Jan gebruikte het apparaat vorig jaar verscheidene maanden.

Wat in de vorige en deze subparagraaf gebleken is en ook uit de volgende subparagraaf naar voren zal komen, is dat het referentiedomein voor het tweede lid van een TAC bepaald wordt door het eerste lid. Deiktische termen kunnen niet als tweede lid dienst doen en de keuze van de determinator op het punt van (in)definietheid blijkt bij het tweede lid afhankelijk van de inrichting van het referentiedomein dat gegeven is met het eerste lid van de combinatie. In dit verband hebben de lidwoorden de, het en een alle aandacht gekregen, maar ook voor andere determinatoren, zoals de quantoren alle en iedere, geldt in principe hetzelfde. Het gaat bij deze twee om alle entiteiten, resp. iedere entiteit eveneens binnen het referentiedomein dat door het eerste lid van de TAC gedenoteerd wordt.

Hoewel het referentiedomein dat gegeven is door het eerste lid van de TAC, gelet op het voorgaande, naar alle verwachting opaak is, kan het wel transparant zijn voor niet-referentiële betekenisaspecten, getuige de volgende zin.

(170)

Jan gebruikte het apparaat een maand lang iedere vrijdagavond een vol uur, Karel gebruikte het apparaat daarentegen twee maanden lang telkens een half uur.

Telkens is hier niet coreferentieel met iedere vrijdagavond, maar kan wel, wegens de codesignatie van beide uitdrukkingen (zie Partee 1970), analoog aan het pronomen in het paycheck-zinstype ‘pro-adverb of laziness’ genoemd worden.

4.4.3. TAC en selectie

Hoewel de combinatie twee keer vijfmaal zoals in zin (171) nog grammaticaal is, overschrijdt een combinatie als twee keer soms in bijvoorbeeld zin (172) de grens van wat aanvaardbaar is als grammaticaal (zie ook Van Langendonck 1971: 356 e.v. terwijl het omgekeerde soms twee keer geen probleem ontmoet, getuige zin (173).

(171)	Jan gebruikte het apparaat twee keer vijfmaal.
(172)	*Jan gebruikte het apparaat twee keer soms.
(173)	Jan gebruikte het apparaat soms twee keer.

In het volgende zal worden aangetoond dat uitdrukkingen als soms, meestal en zelden selectioneel zijn, eerder dan presuppositioneel zoals voor sommige is

[p. 61]

betoogd in De Jong (1983). Bezien zal worden onder welke omstandigheden een TAC met zo'n uitdrukking wel en niet uitgesloten is. Van belang is, om te beginnen, het contrast tussen (174) en (175).

(174)	In de tijd dat ze het apparaat te leen hadden, gebruikten ze het
	a	*vijf keer soms,
	b	*vier keer meestal,
	c	*drie keer zelden.
(175)		In de tijd dat ze het apparaat te leen hadden, gebruikten ze het
	a	vijf keer af en toe,
	b	vier keer vaak,
	c	drie keer weinig.

Een vergelijkbaar contrast tussen uitdrukkingen als soms, meestal, zelden enerzijds en anderzijds af en toe, vaak en weinig laten de volgende zinnen zien.

(176)	a	*Gebruik het apparaat soms.
	b	Gebruik het apparaat af en toe.
(177)	a	*Gebruik het apparaat meestal.
	b	Gebruik het apparaat vaak.
(178)	a	*Gebruik het apparaat zelden.
	b	Gebruik het apparaat weinig.
(179)	a	*Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker soms gebruiken.
	b	Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker af en toe gebruiken.
(180)	a	*Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker meestal gebruiken.
	b	Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker vaak gebruiken.
(181)	a	*Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker zelden gebruiken.
	b	Jan zal het apparaat volgend jaar vast en zeker weinig gebruiken.

Mogelijke toekomstige situaties zijn zonder nadere precisering of afbakening als verzameling lastig naar hun individualiteit te onderscheiden, laat staan, getuige de imperatiefzinnen, dat op voorhand mag worden aangenomen dat de toegesprokene die situaties als de relevante in zijn hoofd heeft. Het schatten van de frequentie waarin een situatie zich zal voordoen, staat los van dit probleem zoals de b-zinnen laten zien.

Met betrekking tot het verleden zijn de uitdrukkingen van het type soms, meestal en zelden wel toepasbaar naast af en toe, vaak en weinig, terwijl het betekenisverschil dan moeilijk te identificeren is.

[p. 62]

(182)	Dit jaar gebruikten ze in mei en juli het apparaat soms voor de vestiging in Leeuwarden, soms voor de vestiging in Assen, maar meestal voor de vestiging in Groningen en heel zelden voor de Zwolse vestiging.
(183)	Dit jaar gebruikten ze in mei en juli het apparaat af en toe voor de vestiging in Leeuwarden, af en toe voor de vestiging in Assen, maar vaak voor de vestiging in Groningen en heel weinig voor de Zwolse vestiging.

Het verschil tussen beide reeksen adverbia bestaat hierin dat de spreker in het eerste geval niet alleen laat weten de diverse gebruiksfrequenties te kennen, maar tevens te verstaan geeft dat hij zou kunnen specificeren welke gevallen bij welke frequenties horen. Vergelijk in dit verband de tegenstelling tussen sommige en enkele zoals in de volgende zinnen tot uitdrukking komt.

(184)	Sommige boeken lees ik liever dan andere.
(185)	*Enkele boeken lees ik liever dan andere.

Het gaat bij enkele om een willekeurig, maar beperkt aantal, zodat enkele te beschouwen is als een kwantor die louter als hoeveelheidsmaat dienst doet. Bij sommige daarentegen gaat het niet alleen on een beperkte, maar ook om een selecte groep. Dit komt ook naar voren in zinnen als de volgende.

(186)	Jan liet enkele kersen op de schaal liggen.
(187)	Jan liet sommige kersen op de schaal liggen.

Voor het gebruik van de tweede zin is vereist dat de spreker meer kan zeggen over wat het denotatum van sommige kersen onderscheidt van de overige kersen (of het overige fruit) dan het loutere gegeven dat die niet van de schaal genomen zijn.²⁵ Indien uitdrukkingen als sommige en de meeste aangeven dat het om een geselecteerde groep gaat, dan kunnen ze niet toepasbaar zijn als kwantor in een maataanduiding, omdat daar alleen kwantiteit relevant is. Zo kan de grammaticaliteit van zin (188) tegenover de ongrammaticaliteit van zin (189) verklaard worden (zie ook De Jong 1983).

(188)	Jan gebruikte het apparaat enkele (/vele) uren lang.
(189)	*Jan gebruikte het apparaat sommige (/de meeste) uren lang.

Hoewel de combinatie twee keer soms problemen oplevert, is het type op zich wel mogelijk, zoals uit de volgende zin blijkt.

(190)

Jan gebruikte het apparaat honderd keer soms tien minuten, soms vijf minuten, maar meestal twee minuten en heel zelden minder dan twee minuten.

25 De kern van het verschil tussen enkele en sommige zit blijkens de zinnen (186) en (187) niet hierin dat alleen sommige kersen verwijst naar een verzameling ‘individuele entiteiten’, want dat doet enkele kersen onmiskenbaar ook (zie De Jong 1983: 242). Dat sommige niet toepasbaar is in maataanduidende uitdrukkingen, komt doordat een selectie van maateenheden niet relevant is. Vergelijk de volgende voorbeelden (de a-zinnen zijn ontleend aan of gevormd naar De Jong 1983: 241).

(i)	a	Ik heb gisteren enkele kilometers gereisd.
	b	* Ik heb gisteren sommige kilometers gereisd.
(ii)	a	Het heeft enkele dagen lang gesneeuwd.
	b	* Het heeft sommige dagen lang gesneeuwd.
(iii)	a	Enkele jaren geleden is zij gestopt met roken.
	b	* Sommige jaren geleden is zij gestopt met roken.

Zie ook Van Langendonck (1971: 377) en par.5.

[p. 63]

De groep van honderd keer wordt hier met de uitdrukkingen soms, meestal en zelden nader ingedeeld. Dit verschilt principieel van combinaties als vijf keer af en toe enz. in zin (175). Want daar geldt voor elk der vijf keren dat een deelsituatie zich af en toe voordeed. Dus wanneer onder af en toe bijvoorbeeld drie à vier maal verstaan wordt, gaat het om een vijfvoud van drie à vier deelsituaties. Bij honderd keer soms daarentegen vormt de combinatie geen vermenigvuldiging, maar selecteert soms een groep van het met honderd keer gekwantificeerde aantal deelsituaties. Van eennadere indelingis overigens ook sprake in een zin als (191).

(191)

Jan gebruikte het apparaat de afgelopen maand de eerste week een dag, de tweede week twee dagen, de derde week drie dagen en de vierde week vierdagen.

In (190) heeft dus een classificatie plaats in twee groepen aangeduid met soms, een groep aangeduid met meestal en een groep aangeduid met heel zelden. Over de duur van elke afzonderlijke keer wordt met deze termen niets uitgedrukt. Duidelijk is natuurlijk wel dat ook aan de TAC × keer + soms..., meestal..., zelden... de kwantitatieve eis verbonden is dat niet alleen de aantallen keren die met soms, meestal en zelden gespecificeerd worden, stereotiep bevat zijn in het aantal aangeduid met × keer, maar ook de groepjes keren die nader zijn gegroepeerd met soms (bijvoorbeeld in zin (190) de keren tien minuten en de keren vijf minuten), meestal en zelden.

4.4.4. TAC en lexicon

Het Nederlands kent een verzameling samenstellingen met als specificatum de elementen morgen, ochtend, middag, avond en nacht en als specificans een element van de verzameling eergister(en), gister(en), morgen, dan wel de verzameling dagnamen, maandnamen of seizoennamen. Bijvoorbeeld.²⁶

(192)	gistermorgen
	gisterochtend
	gistermiddag
	gisteravond
	gisternacht
(193)	maandagmorgen
	maandagochtend
	maandagmiddag
	maandagavond
	maandagnacht
(194)	meimorgen
	meiochtend (?)
	meimiddag (?)
	meiavond
	meinacht
(195)	zomermorgen
	zomerochtend
	zomermiddag (?)
	zomeravond
	zomernacht

Het bestaan van formaties als in (192-195) sluit het optreden van een TAC die hiermee synoniem is, zo goed als uit behoudens in gemarkeerde gevallen. Vergelijk de volgende zinnen.

26 De gevallen waar tussen haakjes een vraagteken achter geplaatst is, zijn niet ongrammaticaal, maar staan niet als lemma in Van Dale (1984).

[p. 64]

(196)	Jan gebruikte het apparaat gistermorgen.
(197)	?Jan gebruikte het apparaat gisteren 's morgens.
(198)	Gisteren gebruikte Jan het apparaat 's mórgens.
(199)	Jan gebruikte het apparaat gisteren alleen 's morgens.

In de laatste twee zinnen krijgt 's morgens bijzonder reliëf door contrast, dan wel door het restringerende alleen.

Een sterke voorkeur in ongemarkeerde situaties voor een bestaand woord boven een syntactische formatie is bijvoorbeeld ook te vinden bij zomerdag, julidag, vakantiedag enz. tegenover in de zomer op een dag, in juli op een dag, in de vakantie op een dag.²⁷ Maar ook bepaalde syntactische formaties hebben sterk de voorkeur boven andere. Vergelijk bijvoorbeeld de XP_k's van (200)a met de TAC's van (200)b.

(200)	a	vorig jaar mei
		vorige week maandag
		morgenavond laat
(200)	b	vorig jaar in mei
		vorige week op maandag
		morgenavond op een laat tijdstip

De meer analytische formaties zijn in geen enkel geval ongrammaticaal te noemen. Een beperking op de toepassing ervan moet wel verantwoord worden binnen een linguistische theorie, maar zeker niet noodzakelijk binnen de grammatica van het Nederlands.

27 Een soortgelijke vaststelling kan gedaan worden voor tal van andere uitdrukkingen al dan niet samengesteld met een specificans als in (192-195), bijvoorbeeld (tijdens de) ochtendgymnastiek, (tijdens de) middagpauze, (tijdens het) avondprogramma, (tijdens de) nachtfilm. Overigens moet worden opgemerkt dat in een geval als op die zomeravond het lastige problemen met zich brengt om zo'n uitdrukking te vervangen door een TAC, omdat daarin niet deiktisch verwezen kan worden naar de avond. Het is dus niet alleen een zaak van zuinigheid dat samenstellingen de voorkeur kunnen hebben.

5. Slot

Hoewel de constituentenstructuur van zinnen met een TAC steeds slechts van terzijde belicht is, zijn daar niettemin zoveel facetten bij onderscheiden dat een kort resumé dienstig is. Het belangrijkste gegeven is de recursiviteit van de TAC's. Het het oog hierop komen vooral in aanmerking constituentstructuren die in beginsel voldoen aan een herschrijfregel als (201) of (202).

(201)	v^i ⇢ XPv^* v^i-1
	waar
	i een projectieniveau van V aangeeft en i>0;
	*, de Kleene-ster, de operatie aangeeft dat het element van de regel willekeurig vaak (inclusief nulmaal) voor kan komen;
	v een variabele vormt over minimaal k, s, cl, m(k/s/d), i(k/s).

[p. 65]

(202)	v^i ⇢ XPv v^i
	waar
	i een projectieniveau van V aangeeft en i>0;
	v een variabele vormt over minimaal k, s, d, m(k/s/d), i(k/s).

Deze regels kunnen achtereenvolgens geïllustreerd worden met de structuren (203) en (204).

Beide opties houden rekening met de syntactisch vrij grote onafhankelijkheid van de temporele adverbiale bepalingen onderling (zie par. 2.1.). Want in geen van beide voorstellen vormen de bepalingen uitsluitend samen een constituent. Dat van een reeks temporele adverbiale bepalingen iedere, zij het niet geheel willekeurige, bepaling in de eerste-zinsdeelpositie kan voorkomen (zie par. 2.3.), is dan ook zeker niet onverenigbaar met een syntactisch verband als in (203) of in (204).

Voor (203) kan pleiten dat twee of drie temporele adverbiale bepalingen te samen in de eerste-zinsdeelpositie kunnen staan (zie par. 2.4.). Immers, als zusters bezitten zij een hechtere band dan in (204). Voor (204) pleit daarentegen de asymmetrische relatie die elk tweetal bepalingen van een TAC vertoont. Alleen in (204) is er ook syntactisch een asymmetrische c-commandeerrelatie tussen de bepalingen. In de eerste-zinsdeelpositie met twee of drie temporele bepalingen kan de hiërarchie gehandhaafd blijven door een beschrijving als in (205).

[p. 66]

Maar hier staat tegenover dat in de extrapositie de volgorde tussen temporele adverbiale bepalingen dermate divers kan zijn (zie par. 2.1.), dat een hiërarchische structuur als in (204) en (205) zeker niet zonder meer onomstreden is.

Bij de afweging van de vraag welke constituentenstructuur de meest passende is, moeten twee punten in ieder geval betrokken worden. Mogelijk is het eerste punt evenwel een louter semantische kwestie. Het betreft gevallen van temporele adverbiale combinatie die niet locaal adequaat voorspeld kunnen worden. Onder locaal wordt hier verstaan dat het gaat om de relatie tussen uitsluitend het tweetal bepalingen van één TAC. In par. 4.1.2. is gebleken dat de TAC XP_s + XP_m alleen dan adequaat is als de door XP_m gekwantificeerde deelsituaties een nauwe samenhang bezitten, zodat voor een juiste voorspelling nog andere gegevens nodig zijn. Evenmin locaal zijn samengestelde TAC's als XP_k/d + XP_is + XP_d (zie par. 4.3.1.). Immers, de eerste en de tweede bepaling en ook de tweede en de derde bepaling zouden afzonderlijk een adequate TAC kunnen vormen, waar de combinatie van de drie bepalingen te samen op semantische gronden uitgesloten kan zijn (zie ook par. 4.4.3. in fine).

Een locale descriptieve oplossing is ook bij een constituentenstructuur als van (204) mogelijk, als de semantische informatie stapsgewijze meegenomen kan worden. Ook de semantische informatie van het verbum kan hierbij betrokken worden, zodat gevallen waar de TAC XP_s + XP_m bij een frequentatief te gebruiken verbum als tikken, kloppen enz. adequaat kan zijn, niet als uitzonderlijk behandeld hoeven te worden. Want de combinatie van XP_m met een dergelijk verbum is vergelijkbaar met een combinatie van XP_d en een non-terminatieve propositie.²⁸

Het andere punt is een zekere analogie van een Vⁱ met de structuur van een NP (zie bijvoorbeeld Verkuyl 1981). Een Vⁱ en een NP komen hierin overeen dat een rij bepalingen qua omvang in beginsel onbeperkt kan zijn, en dat bij een NP maar één bepaling, en wel de determinator, deiktisch kan zijn zoals bij een Vⁱ ook

28 De formulering van TAC-filters moet in deze optiek het formaat hebben van een zusterfilter. Bij een constituentenstructuur conform (202) als geïllustreerd met (204), kan schema (50) er als volgt uit zien.

(i)	TAC-filter
	waar
	. een operator is die aangeeft dat Vi gemodificeerd is door een XP met hetzelfde kenmerk als het kenmerk volgend op de operator;
	v, resp. .w samen hoogstens de volgende featurecombinaties vormen
	1	(m/i)s	resp.	.k
	2	(m/i)s		.s
	3	(m/i)s		.m(k/s/d)
	4	(m/i)s		.i(k/s)
	5	(m)d	resp.	.k
	6	(m)d		.s
	7	(m)d		.d
	8	(m)d		.i(k/s)

Voor bijzondere gevallen als van par.4.1.2. moet een aanpassing plaats hebben op de vorming van het feature .w, omdat dit niet     uitsluitend afgeleid kan worden van de direct door V_.wⁱ gedomineerde XP_m.

[p. 67]

maar één der temporele bepalingen dit kenmerk kan bezitten. Een opvallend verschil tussen een Vⁱ en een NP is echter dat een NP moeilijk, en soms zelfs in het geheel niet, door meer dan een temporeel pre-attribuut gemodificeerd kan worden.²⁹ Vergelijk.

(206)	a	?de zomerse dagelijkse wandeling	a'	de dagelijkse wandeling in de zomer
	b	?de jaarlijkse zomerse wandeling	b'	de zomerse wandeling ieder jaar
	c	?de dagelijkse urenlange wandeling	c'	de urenlange wandeling iedere dag
	d	?het dagelijkse veelvuldige gebruik	d'	het veelvuldige gebruik iedere dag
	e	?het huidige veelvuldige gebruik	e'	het veelvuldige gebruik momenteel
	f	?de vroegere dagelijkse besprekingen	f'	de dagelijkse besprekingen van vroeger
	g	?het jaarlijkse eenmalige overleg	g'	het eenmalige overleg ieder jaar

Ten slotte, er is een belangrijk verschil tussen de bepalingen in de constituenten Vⁱ en NP. Alleen de bepalingen van een Vⁱ kunnen onderling een referentiële relatie bezitten die grammaticale vormen aanneemt. Dit voert naar het semantisch deel van deze slotparagraaf.

Voor iedere zin geldt dat de erin vervatte propositie in de tijd gesitueerd kan worden met behulp van een kaderaanduidende of striktsituerende adverbiale bepaling. Voor de klasse van zinnen waarin een niet-terminatieve propositie of een serie (niet-)terminatieve proposities is vervat, geldt voorts dat van de situatie ook de duur kan worden gespecificeerd. Situering (kaderaanduidend, resp. striktsituerend) wordt gespecificeerd met uitdrukkingen die betrekking hebben op de inrichting van het temporele domein. Het temporele domein kan worden opgevat als een tijdsinterval waarbinnen subintervallen van in principe willekeurige duur voorkomen in een niet willekeurige positie.

De relatie tussen het temporele domein en de hierin voorkomende tijdsintervallen kan worden gezien als een relatie tussen het geheel en zijn delen. Een deel met een niet willekeurige positie binnen een temporeel domein is hier steeds een inrichtingseenheid³⁰ genoemd. De duur van een situatie kan worden aangegeven met een PP waarvan de NP een inrichtingseenheid aanduidt, zoals de PP gedurende de middagpauze of zoals de samengestelde PP van 12.15 u. tot 13.15 u. Met uitdrukkingen van dit type kan overigens tegelijk met de duur van de situatie ook haar situering worden aangegeven. De duur van een situatie kan verder aangegeven worden met uitdrukkingen als gedurende een uur en een uur lang. Zeker in het geval van een uur lang duidt een uur geen inrichtingseenheid aan, maar een maateenheid. Tussen een maateenheid en een inrichtingseenheid kan moeilijk een relatie gezien worden van deel met geheel of omgekeerd. Het is aldus ook onduidelijk of er met betrekking tot een TAC als gisteren + een uur lang wel sprake van kan zijn dat het denotatum van gisteren het denotatum van een uur lang stereotiep bevat. Opgemerkt

29 De functie van kwantificerende uitdrukkingen als drie, enkele en sommige in een NP kan nogal sterk verschillen van de functie van uitdrukkingen als driemaal, enkele keren en soms in een Vⁱ. Vergelijk de volgende gevallen.

(i)	a	tijdens de drie wandelingen van Jan
	b	Jan wandelde driemaal.
(ii)	a	tijdens drie wandelingen van Jan
	b	Jan wandelde driemaal.
(iii)	a	tijdens enkele wandelingen van Jan
	b	Jan wandelde enkele keren.
(iv)	a	tijdens sommige wandelingen
	b	Jan wandelde soms.

Alleen in de gevallen van (i) gaat het beide keren in principe om hetzelfde aantal wandelingen. Maar in de a-gevallen van (ii-iv) is impliciet dat de wandelingen van Jan (drie, enkele of sommige) slechts een deelverzameling vormen van een groter aantal wandelingen van Jan, terwijl in de b-gevallen het aantal niet groter is dan met driemaal, enkele keren en soms is aangeduid Opgemerkt zij overigens nog dat drie wel zonder meer met andere temporele pre-attributen in een NP gecombineerd kan worden, getuige de volgende voorbeelden.

(v)	de drie zomerse wandelingen
(vi)	de drie jaarlijkse besprekingen

30 Met het gebruik van de term ‘inrichtingseenheid’ in plaats van een term als ‘individuele entiteit’ wordt de vraag vermeden naar de ontologische status van tijdsintervallen. De term ‘inrichtingseenheid’ wil niet aangeven dat de werkelijkheid objectief ingericht is met tijdsintervallen, maar slechts dat zij gedacht kan worden ermee ingericht te zijn.

[p. 68]

zij echter dat er met een uitdrukking als een uur lang, hoewel een uur hier geen inrichtingseenheid aanduidt, wel een referentiedomein gevestigd kan worden blijkens een combinatie als een uur lang iedere minuut, waarin met iedere minuut geen maat wordt aangegeven, maar de inrichting van het tijdsinterval met de duur van een uur. De vraag is nu of een uur lang zowel in de combinatie gisteren een uur lang als in de combinatie een uur lang iedere minuut begrepen kan worden als ‘gedurende een tijdsinterval van een uur lang’. In deze interpretatie is ‘een tijdsinterval’ te zien als een deel van het geheel, de dag van gisteren, maar blijft ‘een uur’ een maateenheid en geen inrichtingseenheid. Dit komt er dan op neer dat met een uitdrukking als een uur lang een tijdsinterval gedenoteerd wordt op indirecte wijze, maar dat met de term een uur binnen deze uitdrukking alleen de lengte van het tijdsinterval gedenoteerd wordt. Dit verklaart dan dat de NP in een AP als een uur lang steeds vrij is van selectionele aspecten (zoals de NP in een PP als gedurende een uur er vrij van kan zijn) en aldus niet is onderworpen aan een referentiedomein. Termen die een referentiedomein vooronderstellen zoals de, deze, sommige, iedere, alle, al de, beide, dat paar enz. zijn dan ook niet toepasbaar in de maatconstituent van een uitdrukking als een uur lang.

De twee interessantste eigenschappen van TAC's zijn (a) dat er, daargelaten bijzonderheden van XP_s', tussen de denotata van het tweetal uitdrukkingen van een TAC een kwantitatieve relatie bestaat, die inhoudt dat het ene denotatum het andere stereotiep bevat, en (b) dat het bevattende denotatum verplicht het referentiedomein vormt voor het bevatte denotatum. Deze eigenschappen te samen vertonen een opvallende overeenkomst met eigenschappen van een verschijnsel dat in Janssen (1980) interreferentie is genoemd. Het gaat daar om de relatie tussen bijvoorbeeld de denotata van het boek en de band en de repercussies daarvan voor de definietheid van de tweede NP, zoals in de volgende zin.

(207)

Het boek is zo kostbaar omdat de band erg fraai uitgevoerd is.

Tussen het boek en de band kan hier een relatie van een geheel met een van z'n delen worden aangenomen, en wel met een deel dat uniek is binnen dat geheel. Relevant is verder dat deze zin met de definiete NP de band adequaat kan worden toegepast in een situatie dat de band niet als zodanig onder de aandacht is gebracht. Ten slotte is van belang het problematische karakter van de volgende zin.

(208)

?Het boek is zo kostbaar omdat een band erg fraai uitgevoerd is.

Aangenomen dat een boek stereotiep maar één band heeft, is zin (208) geen adequate uitdrukking, wil hij betrekking hebben op een band en een boek die in een deel-geheelrelatie tot elkaar staan. Ook andere stereotiep nauwe betrekkingen

[p. 69]

dan de deel-geheelrelatie leveren hetzelfde beeld op, getuige zinnen als (209) en (210).

(209)	De helikopter was allang uit ons gezichtsveld verdwenen toen het geronk nog hoorbaar was.
(210)	Schotland verraste ons doordat de mensen veel vriendelijker waren dan ons verteld was.

Geronk is geen deel van een helikopter en mensen kunnen ook niet gemakkelijk als deel van een land gezien worden, wel van een volk. Toch is de definietheid van het geronk en de mensen gebaseerd op de interreferentie tussen de helikopter en het geronk en tussen Schotland en zijn bewoners. Vergelijk verder nog de volgende zinnen.

(211)	In Engeland drinken de mensen veel thee, in Nederland drinken de mensen veel koffie.
(212)	Vroeger dronken de mensen veel warme dranken, zoals kwast en chocolademelk, tegenwoordig drinken de mensen veel frisdrank.

Afgezien van de mogelijkheid dat de referentie van de mensen bij toepassing van deze zinnen al gegeven is, doet zich de mogelijkheid voor dat in Engeland, in Nederland, vroeger, resp. tegenwoordig het referentiedomein vormt voor de mensen. In dit geval duidt de mensen in zin (211) de eerste keer een andere groep aan dan de tweede keer, en wel de Engelsen, resp. de Nederlanders. Mutatis mutandis geldt voor zin (212) hetzelfde, waar het achtereenvolgens gaat om de mensen van vroeger en de mensen van tegenwoordig. Van een deel-geheelrelatie tussen mensen enerzijds en anderzijds vroeger of tegenwoordig kan hooguit in metaforische zin sprake zijn, maar een stereotiep nauwe betrekking daartussen is er onmiskenbaar, ook blijkens de gangbaarheid van uitdrukkingen als de mensen van vroeger en de mensen van tegenwoordig.

De verschijnselen van interreferentie en de talige repercussies daarvan in de zinnen van (207-212) bevestigen op onafhankelijke wijze de linguistische relevantie van de notie stereotypie, die zo'n voorname rol speelt in de beschrijving van TAC's. Immers, de stereotiep nauwe betrekking die bij TAC's cruciaal is, is de relatie van stereotiep bevatten. Dat de talige repercussies daarvan niet afdoende kunnen worden gekarakteriseerd als pragmatisch, blijkt uit de ongrammaticaliteit van zin (153), hier herhaald als (213).

(213)

*Jan gebruikte het apparaat de afgelopen dagen alleen gisteren.

[p. 70]

Als het principe van coöperatie garant zou staan voor een adequate interpretatie waar een relatie tussen het geheel en een deel, dan wel waar een relatie tussen de bevattende en de bevatte entiteit in het geding is, dan blijkt dit principe in (213) hoe dan ook te falen. Immers, de dag van gisteren kan niet anders geïnterpreteerd worden dan als bevat in de afgelopen dagen. Toch is zin (213) niet grammaticaal.³¹ De bevatrelatie kan wel gelegd worden indien de afgelopen dagen en gisteren zich in verschillende (deel)zinnen bevinden. Bijvoorbeeld.

(214)

De afgelopen dagen was het apparaat doorgaans vrij intensief in gebruik. Alleen gisteren was de gebruiksintensiteit wat aan de lage kant.

Overigens is het, tot slot, nog van belang op te merken dat de interreferentie, in casu de relatie van stereotiep bevatten, ook kan bestaan tussen de denotata van temporele adverbiale bepalingen in tekstverband, bijvoorbeeld.

(215)

Het apparaat is vorig jaar wel degelijk gebruikt. Jan heeft ermee gewerkt, in de zomer. Hij had het een maand lang van mij te leen. Iedere zaterdag kon je het geronk van het ding in heel de buurt horen. Gelukkig gebruikte hij het alleen 's middags. Haar dan was hij er toch wel gauw een uurtje mee in de weer.

Steeds vormt de temporele adverbiale bepaling die aan de bepaling in de volgende zin voorafgaat het referentiedomein. De vraag in hoeverre relaties tussen bepalingen binnen een deelzin overeenkomen met relaties daartussen binnen een tekst verdient verder onderzoek. Maar er is alle aanleiding om aan te nemen dat er een sterke parallellie is tussen beide typen relaties. Het lijdt geen twijfel dat een principiële verklaring hiervan alleen bereikt kan worden indien de grammaticale theorie geïntegreerd is binnen de teksttheorie.

31 Wel is een zin als de volgende mogelijk.

(i)	Van de afgelopen dagen was het apparaat alleen gisteren in gebruik.

Maar vergelijk hiermee ook een zin als (ii).

(ii)	Van Jan, Petra en Wilma was alleen Jan bereid af te wassen.

Terwijl binnen de deelzin Jan tweemaal voorkomt, en wel als coreferentieel, blijkt het niet noodzakelijk dat een van beide keren een anaforische uitdrukking in de vorm van hij wordt toegepast. Zie voor de verwantschap van interreferentie en coreferentie Janssen (1980).

[p. 76]

Appendix

		maximaal volle.	homogene keten van	strikt successieve [tijdsintervallen].	contigue.
XPd
een week lang	1	+	+	+
XPd
dagen lang	2	+	+	+	+
XP(m)d
avonden lang	3	+	+	+	-
XPmd
gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag	4	-	+	+	+/-
XPk/ik
de afgelopen week /	5.a	+	+	+
iedere week	5.b	-	+/-	+
XPk
de afgelopen dagen	6.a	+	+	+	+
	6.b	-	+	+	+
XP(m)k / mk
de afgelopen vrijdagen /	7.a	+	+	+	-
de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag	7.b	-	+	+	-

		maximaal volle.	homogene ketens van	strikt successieve tijdsintervallen
XPd
een week lang	1
XPd
dagen lang	2	+	+	+
XP(m)d
avonden lang	3	+	+	+
XPmd
gedurende de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag	4	+	+	+
XPk/ik
de afgelopen week /	5.a
iedere week	5.b
XPk
de afgelopen dagen	6.a	+	+	+
	6.b	-	+/-	+
XP(m)k / mk
de afgelopen vrijdagen /	7.a	+	+	+
de afgelopen vrijdag, maandag en woensdag	7.b	-	+/-	+

[p. 77]

Bibliografie

Ten Cate, A.P. 1984 ‘Aspektdiskriminierung durch Daueradverbien’, in: H. Krenn, J. Niemeyer, U. Eberhardt (eds.), Sprache und Text; Akten des 18. Linguistischen Kolloquiums Linz 1983 dl. 1, Tübingen, p.12-22

- 1985 Aspektualität und Nominalisierung. Zur Bedeutung satzsemantischer Beziehungen für die Beschreibung der Nominalisierung im Deutschen und im Niederländischen, Frankfurt a.M. etc.

Daalder, S. 1974 ‘Uniformering of differentiatie in de taalbeschrijving’, in: Spektator 4 (1974-1975), p.2-28

Van Dale 1984 G. Geerts, H. Heestermans m.m.v. C. Kruyskamp, Van Dale; Groot woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht en Antwerpen

Dowty, D. 1979 Word meaning and Montague Grammar, Dordrecht etc.

Eikmeyer, H.-J., H. Rieser 1981 ‘Meaning, Intensions, and Stereotypes. A new approach to Linguistic Semantics’, in: H.-J. Eikmeyer, H. Rieser (eds.), Words, Worlds, and Contexts. New approaches in Word Semantics, Berlijn en New York, p.133-150

Hoeksema, J. 1983 ‘Plurality and Conjunction’, in: A. ter Meulen (ed.), Studies in Modeltheoretic Semantics, Dordrecht, p. 63-83

Isačenko, A.V. 1975 Die russische Sprache der Gegenwart. Formenlehre, München

Janssen, Th.A.J.M. 1980 ‘Anaforische relaties’, in: Th. Janssen, N.F. Streekstra (red.), Grenzen en domeinen in de grammatica van het Nederlands, p.64-91

- 1983 ‘Het temporele systeem van het Nederlands: drie tijden en twee tijdscomposities’, in: Glot 6, p.45-104

De Jong, F. 1983 ‘Sommige niet, andere wel; de verklaring van een raadselachtig verschil’, in: Glot 6, p.229-246

[p. 78]

Van Langendonck, W. 1971 ‘Over zgn. generische determinatoren’, in: Studia Neerlandica 8, p.351-384

Partee, B. Hall 1970 ‘Opacity, Coreference, and Pronouns’, in: Synthese 21, p.359-385 [ook in: D. Davidson, G. Harman (eds.), Semantics of Natural Language, Dordrecht en Boston 1972, p.415-441]

Putnam, H. 1975 Mind, Language and Reality. Philosophical Papers, dl.2, Cambridge etc.

Verkuyl, H.J. 1970 ‘De relevantie van logische operatoren voor de analyse van temporele bepalingen’, in: Studia Neerlandica 2, p.7-33

- 1972 On the Compositional Nature of the Aspects, Dordrecht

- 1975 ‘Een interpretatieve beschrijving van aspecten’, in: Spektator 4 (1974-1975), p.190-230

- 1981 ‘Numerals and quantifiers in X̄-syntax and their semantic interpretation’, in: J.A.G. Groenendijk, T.M.V. Janssen, M.B.J. Stokhof (eds.), Formal Methods in the Study of Language, dl.2, p.567-599

Vet, J.P. [C.] 1976 ‘Aspecten: een kwestie van tijd’, in: Spektator 6 (1976-1977), p.137-155

- 1980 Temps, aspects et adverbes de temps en français contemporain, Genève

Zwarts, F. 1978 ‘Extractie uit prepositionele woordgroepen in het Nederlands’, in: A. van Berkel e.a. (red.), Proeven van Neerlandistiek aangeboden aan prof.dr. Albert Sassen, p. 303-399