Tabu. Jaargang 14

[p. 67]

Ambisyllabiciteit en d-insertie
Siemon Reker
Nanne Streekstra

Zoals bekend heeft de herleefde belangstelling voor syllabificatieverschijnselen inzicht opgeleverd in de bouw van de syllabe als structurele eenheid en het formele regelsysteem waarmee de begrenzing van de opeenvolgende lettergrepen onderling kan worden aangegeven. Wat dit laatste betreft, kan men stellen dat de onproblematische gevallen zich binnen diverse uiteenlopende theoretische kaders goed laten beschrijven; een woord als telefoon kan zowel in een lineaire theorie, b.v. die van Hooper (1976) , als in een hiërarchische theorie, b.v. die van Kahn (1976), eenvoudig beschreven worden. Zodra de verschijnselen echter een wat subtieler karakter krijgen, lijkt het beschrijvend vermogen van een hiërarchische theorie voordelen te bieden. Meer dan eens doet zich daarbij evenwel de vraag voor hoe de taalfeiten zèlf gerepresenteerd dienen te worden. Aan taalgebruikers kunnen niet altijd eenduidig te interpreteren intuïties ontlokt worden. Een voorbeeld van deze categorie problemen vormt de nogal omstreden status van de mediale cluster /st/ in het Nederlands (zie ook Rietveld (1983: 88-122) voor verdere zgn. externe evidentie).

Een ander, daarmee samenhangend probleemgebied manifesteert zich bij de beschrijving van gevallen van (al dan niet vermeende) ambisyllabiciteit. Hoewel Selkirk (1982: 354 e.v.) ambisyllabiciteit afwijst binnen haar hiërarchisch beschrijvingskader, moet gesteld worden dat met name gevallen van ambisyllabiciteit de descriptieve mogelijkheden van niet-lineaire theorieën tot hun recht laten komen. De meest recente beschrijving van ambisyllabiciteit in het Nederlands in Booij (1981) maakt dan ook gebruik van het door Kahn ontwikkelde type syllabificatieregels. Van belang is hier op te merken dat sommige syllabificatieregels stijlonafhankelijk zijn en derhalve tot de woordfonologie behoren, terwijl andere stijlbepaald zijn en tot de zinsfonologie gerekend moeten worden, ook al is hun toepassingsgebied het woorddomein.

De syllabificatieregel die op deze plaats bijzondere aandacht verdient is regel III van Booij (1981: 85), die als volgt luidt

[p. 68]

en waarmee in woorden als bakker en pastoor de consonanten [k] en [s] die door toepassing van een eerdere regel reeds aan de tweede syllabe waren toegewezen, alsnog ambisyllabisch gemaakt worden. De gegeven regel vereist steeds een beklemtoonbare korte vocaal in de linker syllabe; lange vocalen en [ə] zijn niet toegestaan.

De fonologische details van deze regel III worden vermeld, omdat ze in verband gebracht kunnen worden met een fonologische regel voor het Nederlands die als D-insertie bekend staat. De gebruikelijke formulering van deze regel is òf morfologisch geaard (vgl. Brink (1969: 205), òf uitsluitend segmenteel gespecificeerd, en dan wel als volgt:

(1)	ø → d / r -ər

(vgl. Smith (1976: 489), Trommelen & Zonneveld (1979: 68), Booij (1982; 183) en Van Zonneveld (1983: 34)¹. Opmerkelijk is dat geen der auteurs melding maakt van een mogelijke beperking op de soort vocaal die aan de [r] voorafgaat. Smith (1976) en Booij (1982) nemen weliswaar de vocaal in hun regel op (zodat de context luidt: ‘V r + ə－ r’), maar specificeren deze verder niet; hun regel wordt daardoor alleen maar wat redundanter, omdat grondwoorden eindigend op Cr# in het Nederlands niet voorkomen.

Het tussenvoegen van zo'n [d] kan gezien worden als een mechanisme om onwelgevormde reeksen te vermijden. Reeds in Cohen e.a. (1961) wordt gegeven dat *rər (evenals *ləl² niet toegestaan is. ‘We constateren namelijk dat de distributie van /l/ en /r/ complementair is met betrekking tot /ə/: aan weerszijden van dit foneem kan niet dezelfde liquida staan’ (1961: 108). Nauurlijk kent het Nederlands wel enige incidentele uitzonderingen op deze regel; een archaïsche vorm als harerzijds en een eigennaam als Groen van Prinsterer zijn ermee in strijd. Juist bij lange vocalen en [ə] in het linkerdeel van de context geldt echter dat de regel in synchroon opzicht uitzonderings-

1 De formulering van regel (25) bij Van Zonneveld komt t.g.v. een storende drukfout niet goed tot z'n recht.

2 Opmerkelijk is hier dat een generalisatie over liquidae zich niet goed verdraagt met een andere, eveneens aantrekkelijke generalisatie over vocalen, zoals voorgesteld door Van Zonneveld (1983).

[p. 69]

loos lijkt te zijn. Het gedrag van het comparatiefsulfix -er kan dit illustreren:

(2)	naar - naarder
	zuur - zuurder
	superieur - superieurder
	zuiver - zuiverder

Bepaald minder eensgezindheid doet zich op het observationele vlak voor wanneer de linkercontext een korte vocaal bevat. In Schultink (1962) worden rijtjes gegeven met vormen als dor - dorder die alle afkomstig zijn uit de handwoordenboeken, maar wordt ook het volgende opgemerkt: ‘De door ons in gesproken taalgebruik opgetekende formaties barrer en schorrer (...) doen ons evenwel twijfelen aan de algemene geldigheid - ook buiten de geschreven taal - van de boven gegeven regel’ (1962:110). De formaties barrer naast barder, schorrer naast schorder ( en dorrer naast dorder) worden door Van Zonneveld (1983: 34) in navolging van De Schutter (1978) als uitzondering opgevoerd. Aangezien de comparatiefvorm verder (van ver) tot de reguliere gevallen van D-insertie wordt gerekend - een benadering die geheel parallel loopt met de voorstelling van zaken in Trommelen & Zonneveld (1979: 54) - blijft het mogelijk systematisch karakter van de genoemde ‘uitzonderingen’ ondoorzichtig. Alleen in Trommelen (1984: 20) verkrijgt de ingevoegde [d] een optionele status, en wel indien er sprake is van een korte vocaal in de context. Native speakers van het standaard-Nederlands blijken tenslotte desgevraagd³ in overgrote meerderheid bij -er-suffigering te kiezen voor de variant zonder d-invoeging. Het geheel van observaties van aan de hand van bar - bar(d)er aldus in schema worden gebracht:

(3)	comparatiefvorm:	Woordenboeken	Schultink	vZonneveld	Trommelen	Steekproef
	barder	+	+	+	+	+ ?
	barrer	-	+(=in mond. taalgebr.)	+(=uitzondering)	+	=(voorkeur)

3 Voorgelegd werden zinnen van het type: ‘In Spanje mag het dor geweest zijn, in de Sahel is het nog veel...’

[p. 70]

Een verklaring voor de niet steeds gelijkluidende presentatie van de ‘feiten’ is niet eenvoudig te geven. Het is ook niet ondenkbaar dat er meerdere factoren in het geding zijn. De gedachte dat schema (3) als uitkomst zou hebben dat barder het ‘regelmatige’ geval is en barrer niet, doet geen recht aan enkele complicerende achtergrondgegevens.

Eén aspect zou daarbij de geringe omvang kunnen zijn van de klasse adjectieven eindigend op korte vocaal plus [r], waardoor deze onder bepaalde omstandigheden in de invloedssfeer zou kunnen raken van de morfonologie van de klasse lange vocaal of swja plus [r]. Een ander facet kan het gedrag van het zeer frekwent voorkomende ver - verder (*verrer) vormen; de d-loze formatie is hier niet mogelijk, terwijl er toch sprake is van een korte vocaal in de context. Analogiewerking zou dan bevorderend zijn voor de afleiding van woorden als dorder e.d. Het tweetal verder/ *verrer lijkt echter eerder een uitzondering op de regel dan een bevestiging van de regel. De vorm verder is trouwens sterk gelexicaliseerd, hetgeen o.m. blijkt uit de betekenis die niet noodzakelijk als de vergrotende trap van ver opgevat hoeft te worden. De etymologie⁴ en daarbij met name de mnl. vormen verre/verde maken een bijzondere status ook niet onaannemelijk. Een laatste complicatie vormt de geneigdheid van veel taalgebruikers om comparatiefvormen van bar e.d. te vermijden. In de morfologie komt zo'n ‘ontwijking’ wel vaker voor, men denke b.v. aan deelwoordvormen van sommige verbale samenstellingen van het type zweefvliegen, die in de handwoordenboeken als gezweefdvliegd staan vermeld, maar die feitelijk (vrijwel) niet voorkomen⁵. Een zekere normatieve gerichtheid - en niet alleen op het gebied van de spelling⁶ - kan de handwoordenboeken toch al niet ontzegd worden; zo geeft Van Dale (8e dr., 1969) alleen aanvoerster en toehoorster en niet (ook niet als variant) aanvoerdster en toehoordster, terwijl beide laatstgenoemde formaties in Booij (1982: 183) als taalfeiten figureren.

De vraag blijft ondertussen bestaan of het verschil tussen D-insertie in contexten met lange vocaal of sjwa plus [r] en in contexten met korte vocaal plus [r] voldoende beschreven is, als voor de laatste categorie de regel optioneel gemaakt wordt. Om te onderzoeken of er ook een ander, wellicht bevredigender mechanisme gevonden kan worden, moet de hierboven gegeven syllabificatieregel III van Booij (1981) in her-

4 De Vries (1971: 771) stelt zelfs dat de vorm met -rr- kan worden opgevat als een oorspronkelijke (indogermaanse) comparatief, waar door dissimilatie de tussenvocaal zou zijn uitgevallen. De mnl. vormen verde en vorde noemt hij ‘opmerkelijk’; tentatief stelt hij dat deze vormen geabstraheerd kunnnen zijn uit de comparatief verder.

5 Het is veelzeggend dat in Visser (1982), dat inhoudelijk uitsluitend over de sport van het zweefvliegen gaat, geen enkele keer gezweefvliegd of *?zweefgevlogen voorkomt.

6 Een voorbeeld van mechanische notatie is de pluralisaanduiding van het woord sjwa. Aangezien de auslautende vocaal - opvallend genoeg - ongespannen is, behoort bij de meervoudsaanduiding géén apostrof te worden gehanteerd. Desondanks doen Van Dale en de Woordenlijst-1954 dit wèl.

[p. 71]

innering geroepen worden. Aanhechting van het suffix -er en toepassing van syllabificatieregels, waaronder regel III, levert voor duur en bar resp. op:

De output van (4a) vereist nu (verplicht) D-insertie, zodat de formatie duurder ontstaat; de output van (4b) vereist geen D-insertie. Kennelijk wordt de syllabe -r ə r- niet als onwelgevormd ervaren, wanneer de onset ambisyllabisch verbonden is met de direct voorafgaande syllabe. De door Cohen e.a. (1961) geformuleerde restrictie op *r ə r zal dus in dit licht herzien moeten worden; de negatieve conditie op syllabestructuur kan als volgt gegeven worden:

Aansluitend bij (5) kan de regel voor D-insertie nu zo worden geformuleerd dat alleen een niet-ambisyllabische [r] als onset van een r ə r- syllabe de context mag vormen, zoals in (6) is aangegeven.

De vorming van de formatie duurder laat zich in een aantal stappen voorstellen (7). Hierbij is ook rekening gehouden met de noodzakelijke hersyllabificatie ten gevolge van D-insertie; na elke fonologische operatie wordt het syllabepatroon immers opnieuw vastgesteld (vgl.Booij (1981: 151, 156)).

[p. 72]

Uit (7) kan men aflezen dat de syllabische positie van de slot-r van het grondwoord na een aanvankelijke wijziging weer dezelfde wordt als die van duur. Bij de afleiding van (7) zijn twee, onderling op elkaar inwerkende principes in het spel: (a) de negatieve conditie (5), die regel (6) oproept, en (b) het mechanisme dat ervoor zorgt dat de onset van de tweede syllabe niet leeg blijft⁷.

Vergelijking van (7) met (4b) leert dat er in contexten met korte vocalen nog een derde principe werkzaam is: (c) het vermijden van een lege coda in een core, om te voorkomen dat de core uitsluitend uit een korte (ongespannen) vocaal bestaat. In gevallen als (4b) voorkomt principe (c) de toepassing van (a). Tussen (b) en (c) zal zich een zekere spanning voordoen als er slechts één intervocalische consonant aanwezig is; de lege onset van de nog onvolledige syllabe⁸ van het affix trekt de consonant naar zich toe, terwijl de coda van de core met de korte vocaal de consonant in kwestie niet wil prijsgeven. De hieruit resulterende ambisyliabische status van de consonant is een fonologisch compromis dat een delicaat midden vertegenwoordigt met extra fonologische mogelijkheden.

Dat ook elders het ambisyliabische karakter van segmenten fonologisch van belang kan zijn, moge bijken uit de aan het Gronings ontleende data van (8):

(8)	bakker	ba'er
	lekker	le'er

De verzwakking van [k] tot ['], waarvoor naar Reker (1983: 138) verwezen kan worden, vindt plaats voor sjwa na een direct voorafgaande ongespannen klinker. Dit lijkt in strijd te zijn met de distributionele regel die verbiedt dat een glottisslag (of een h) binnen hetzelfde woord aan een onmiddellijk volgende sjwa voorafgaat. Voor de gevallen

7 In Reker (1983) wordt beargumenteerd dat lege onsetposities als ongewenst moeten worden gemarkeerd.

8 Zie ook Reker (1983: 137).

[p. 73]

van (8) is het echter zo, dat de glottissiag ambisyllabisch geacht mag worden.

Het ligt nu voor de hand de allomorfie in barder/barrer te relateren aan het al of niet toepassen van regel III. Zoals hierboven reeds vermeld, kunnen de syllabificatieregels stijlafhankelijk of stijlonafhankelijk zijn. Juist voor regel III geldt echter dat veel taalgebruikers niet zulke nauwkeurige intuïties hebben m.b.t. de relevante data. Ook linguïsten behandelen deze materie met het nodige voorbehoud. De voor het Engels ontworpen variant van regel III noemt Kahn stijlbepaald, en Booij (1978) volgt Kahn hierin voor het Nederlands (1978: 38). Met een beroep op De Groot (1964) wordt in Booij (1981) de regel - althans ‘voorlopig’ - als stijlonafhankelijk gepresenteerd (1981: 210). De status van regel III lijkt in elkgeval niet zonder meer duidelijk. In de hier ontwikkelde gedachtengang kan de onduidelijke status van regel III worden opgevat als een bron van de -er/-der-problematiek.

Het onderscheid stijlonafhankelijk/stijlbepaald is geen geïsoleerd gegeven; als regels stijlbepaald zijn, kunnen diverse verschijnselen uit andere sectoren van de taalbeschrijving ermee in verband gebracht worden. In Dressler (1974: 222, 227) wordt het belang aangegeven van stijlbepaalde regels voor de beschrijving van regionale variatie (dialecten) en diachrone variatie. Gerelateerd hieraan is ook de beschrijving van substandaardvormen in het Nederlands. Binnen het bestek van dit artikel kan op deze aspecten evenwel niet nader worden ingegaan⁹.

Was in het bovenstaande de aandacht steeds gefixeerd op het comparatiefsuffix -(d)er, men kan ook in het voetspoor van Van Zonneveld (1983) het gedrag van D-insertie nagaan bij andere suffixen. De volgende suffixen komen dan in aanmerking:

(9)	-er
	-erd
	-erig
	-erij
	-erik

9 De auteurs van dit artikel hebben een publicatie over dit onderwerp in voorbereiding.

[p. 74]

Het homofone suffix -er dat ook als agentief en inwonernaam dienst doet, onderscheidt zich van een suffix als -erij waar het de interne syllabificatie beterft. In -erij moet de intervocalische [r] exclusief tot de laatste syllabe gerekend worden. Niettemin vindt bij grondwoorden op lange vocaal plus [r] normaal D-insertie plaats (vgl. Van Zonneveld (1983: 34)):

(10)	stoffeer - stoffeerderij
	poelier - poelierderij

Het afwijkend gedrag van woorden met een korte vocaal in de context is ook nu weer opmerkelijk:

(11)	harrewar - harrewarrerij
	nar - narrerij
	verwar - verwarrerij

Ook bij het suffix -erig kan men een dergelijke observatie maken; naast raarderig en literairderig (zie Schultink (1962: 23)) kent het Nederlands immers ook

(12)	Ik ben niet zo PPR-erig.

De observaties van (11) en (12) vormen een ondersteuning van de hypothese dat niet -der maar -er de reguliere vorm van het comparatief-suffix na woorden als bar moet zijn.

Uit de zojuist behandelde formaties kan men afleiden dat D-insertie op zich een homogeen proces is binnen de klasse gelede woorden die affixen van de groep (9) bevatten. Er is dan ook geen aanleiding regel (6) voor D-insertie nader te preciseren wat de syllabische positie van de laatste [r] betreft.

[p. 76]

Bibliografie

Booij, G.E. 1978	‘Fonotactische restricties in de generatieve fonologie’, in: Spektator 8, 29-46.
Booij, G.E. 1981	Generatieve fonologie van het Nederlands. Utrecht enz.
Booij, G.E. 1982	‘Lexicale fonologie en de organisatie van de morfologische component’, in: Spektator 12, 169-188.
Cohen, A. e.a. 1961	Fonologie van het Nederlands en het Fries, Den Haag.
Dressler, W. 1974	‘Methodisches zu Allegro-regeln’, in: W. Dressler en F. Mares (eds.), Phonologica 1972, München, 219-234.
Groot, A.W. de 1964	Inleiding tot de Algemene Taalwetenschap. Tevens inleiding tot de grammatica van het hedendaagse Nederlands, Groningen.
Hooper, J.B. 1976	An Introduction to Natural Generative Phonology, New York.
Kahn, D. 1976	Syllable-based Generalizations in English Phonology, IULC.
Reker, S.J.H. 1983	‘De fonologische status van de glottisslag’, in: TABU 13 121-142.
Rietveld, A.C.M. 1983	Syllaben, klemtonen en de automatische detectie van beklemtoonde syllaben in het Nederlands, z.p.
Schultink, H. 1962	De Morfologische valentie van het ongelede adjectief in modern Nederlands, 's Gravenhage.
Schutter, G. de 1978	Aspekten van de Nederlandse klankstruktuur, Antwerp Papers in Linguistics 15, Antwerpen.

[p. 77]

Selkirk, E.O. 1982	‘The Syllable’, in: H. van der Hulst en N. Smith (eds.), The structure of Phonological Representations II, Dordrecht, 337-383.
Smith, N.S.H. 1976	‘-Aar’, in: Leuvense Bijdragen 65, 485-496.
Trommelen, M. en W. Zonneveld 1979	Inleiding tot de generatieve fonologie, Muiderberg.
Trommelen, M. 1984	The Syllable in Dutsh, Dordrecht.
Visser, N. 1982	Zweefvliegen, Alkmaar.
Vries, J. de 1971	Nederlands etymologisch woordenboek, Leiden.
Zonneveld, R.M. van 1983	Affix-grammatica, diss., Groningen.