Tabu. Jaargang 14

[p. 37]

Er-puzzles
Ron van Zonneveld

Hoewel er inmiddels al wel een heel leger taalkundigen de strijd met het ongenaakbare pronomen er heeft aangebonden, is er toch nog steeds als overwinnaar uit de strijd tevoorschijn gekomen. De taalonderzoeker is niet de enige die met er overhoop ligt. Test de zinnen die in deze ‘spiering’ voorkomen maar eens met argeloze taalgebruikers, bijvoorbeeld je naaste vrienden en familieleden, en je zult zien dat je ze ermee de gordijnen injaagt (je ze er de gordijnen mee injaagt). Buitenlanders die het Nederlands als tweede taal beheersen, vallen gegarandeerd door de mand wanneer je hun er-gebruik controleert: ‘Ik heb ook een gekocht’, ‘Ik heb vergeefs op gewacht’, ‘Een meisje heeft mij een gegeven’. Perfecte zinnen, op het ontbreken van er na. Wat elke taalkundige weet, is dat het ene er het andere niet is, en wat de meesten aannemen is, dat er de syntactische functie heeft om bepaalde gaten in zinnen te dichten. Voor elk verschillend gat dat door er wordt opgevuld, is een naam in omloop. De meest gebruikelijke termen vallen in (1) t/m (5).

(1)	- roept iemand/ - heerst onvrede	(Existentieel er)
(2)	Wie denk je dat - wint?/ Mia heeft meer kralen dan Pia - heeft	(Expletief er)
(3)	Ik heb - een/ Ik ken - veel	(Kwantitatief er)
(4)	Ik ben - bang voor/ Ik ben - de baas van	(Prepositioneel er)
(5)	Ik woon - / Ik ben -	(Lokatief er)

Soms vervult één er meerdere functies, als in (6), waarvan (7) de volledige, maar volgens velen niet-acceptabele, vorm is.

(6)	(Een paar jongens spelen met enkele ballen voor een doel. Ik zag dat) er een een overheen schopte
(7)	(... dat) er een er een eroverheen schopte

Het lijkt erop dat -in een bijzin- één er genoeg is, een stand van zaken die dan ook in de standaard-literatuur over dit onderwerp gehonoreerd wordt.

[p. 38]

De eerste puzzle die ik de lezer wil voorleggen betreft meerdere er's in bijzinnen, goedgekeurd of zelfs geprefereerd door enige informanten.

(8)	(Ik zag dat) er een er een overheen schopte
(9)	(..........) er een een eroverheen schopte

Variant (10) werd ook geaccepteerd, maar mogelijk is hier het Grunnigs in het geding, want voor sommige Grunnigers schijnt zin (3) ook al goed te zijn zonder er.

(10)	(..........) een er een overheen schopte

Niet geaccepteerd wordt echter (11).

(11)	(..........) een een eroverheen schopte

Dus het kwantitatieve er staat in de bijzin sterker dan het prepositionele, zie ook Bennis 1980. Niet verklaard is echter de vrijheid -althans voor sommigen- om een of meer kwantitatieve er's in een bijzin op te nemen.

Een verwante puzzle levert zin (12) , waarbij ik de Groningse oordelen maar even verwaarloos.

(12)	(Ik zag dat) er een er een teveel op had

De varianten (13) en (14) stuitten, zomin als (12), op bezwaren.

(13)	(..........) een er een teveel op had
(14)	(..........) er een een teveel op had

Minder liberaal was men ten opzichte van (15).

(15)	(..........) er een er slecht uitzag

Alleen het eerste er mocht weg. Wellicht wordt er slecht uitzien als een vaste uitdrukking opgevat, met er als verplicht onderdeel. Dat verklaart echter weer niet waarom dit er in een samentrekking mocht verdwijnen:

(16)	(..........) er een slecht en er een goed uitzag

Merkwaardig is dat er een er in de samengetrokken zin achterblijft, want in samentrekking die als ‘Gapping’ bekend staat, verdwijnt het kwantitatieve er.

[p. 39]

(17)	(Ik zag dat) er een (er) slecht uitzag en een goed

Fout zou zijn: .. en er een er goed, ..en een er goed of en er een goed. De discongruentie tussen (16) en (17). is mij overigens nog niet duidelijk. Nog raadselachtiger zijn de oordelen met betrekking tot Gapping op basis van (6) en (7), uitgebreid met een contrasterende nevenschikking.

(18)	(Ik zag dat) er een er een eroverheen schopte en (dat) er een er een erin (schopte)

Volgens verwachting werd (19) gefiatteerd, maar ook hier kon een duo van kwantitatieve er's door de beugel (20).

(19)	(..........) er een een overheen schopte en een een erin
(20)	(..........) er een er een overheen schopte en een een erin

Wie (8) aanvaardt zal dus evenmin moeite hebben met (20).

Een laatste puzzle betreft het prepositionele er in samenwerking met het kwantitatieve, gescheiden door een voorzetsel.

Het rijtje ‘er voorzetsel telwoord’ wordt in de mij bekende analyses niet toegestaan, maar de zinnen (21) en (22) bleken niet op bezwaren van argeloze informanten te stuiten.

(21)	(Pia heeft vijf tentamens gedaan,) zij is er voor twee gezakt
(22)	(Pia heeft vijf bedden getest,) zij is er door een heen gezakt

De lezer zal toegeven: er zijn er slechter uitziende zinnen, die er geen ster voor krijgen!

Bibliografie

Bennis, H. (1980)

‘Er-deletion in a modular grammar’. In: Linguistics in the Netherlands 1980, S. Daalder en M. Gerritsen (eds)

[p. 40]