Tabu. Jaargang 11

[p. 77]

Over de welgevormdheidsbeperking/ Crit Cremers

Partee (1979) behandelt de strekking en de gevolgen van de hier als (1) vertaalde welgevormdheidsbeperking (wgb) op vorm en middelen van grammatika's:

(1)	Elke syntaktische regel werkt op welgevormde uitdrukkingen van bepaalde kategorieën teneinde een welgevormde uitdrukking van een bepaalde kategorie voort te brengen

De wgb bepaalt een klasse van grammatika's en wel die deelklasse van de opbouwende (i.t.t. voortbrengende) grammatika's die algebra's zijn over de verzameling welgevormde uitdrukkingen van een taal. Dat de wgb algebra's bepaalt, is een kwestie van definitie: een algebra is een systeem van operaties zodanig dat zowel de in- als de uitvoer van elke operatie tot een bepaalde verzameling behoort; deze verzameling is in een wgb-beperkte grammatika de klasse van welgevormde uitdrukkingen van een taal. Dat de wgb-beperkte grammatika's opbouwende en geen voortbrengende grammatika's zijn, laat zich als volgt beredeneren. Een voortbrengende (van-hoog-naar-laag) grammatika zet reeksen symbolen om in reeksen symbolen. De meest fundamentele beperking op voortbrengende grammatika's is dat de invoer van een regel geen terminale elementen mag bevatten (systemen die hieraan niet kunnen voldoen, zijn volstrekt oninteressant). Welgevormd is een kwalifikatie die alleen kan worden toegekend aan reeksen symbolen die minstens één terminaal element bevatten. De wgb eist welgevormdheid van zowel de in- als de uitvoer van regels. De regelinvoer van relevante voortbrengende grammatika's (andere dan type-O of vrije grammatika's) kan principiëel niet als (on)welgevormd worden aangemerkt. Voor interessante voortbrengende grammatika's is de wgb dus niet gedefiniëerd. Bijgevolg kan de wgb alleen van toepassing zijn op opbouwende (van-laag-naar-hoog) grammatika's en op de transformationele komponenten van voortbrengende grammatika's. Aktuele voorbeelden van opbouwende systemen zijn de grammatika's van Montague, van Gazdar en van Brame.

Zoals Partee aangeeft, kan een wgb-beperkte grammatika noch verplichte regeltoepassingen noch postderivationele (globale) welgevormdheidsfilters omvatten. Immers, de voorziening dat een regel/filter R in elke afleiding waarin een reeks A voorkomt, op deze reeks van toepassing is, leidt tot de uitsluiting van A (de invoer van R) als welgevormde reeks: indien A in geen enkele afleiding waarin de reeks voorkomt, ongeschonden de eindstreep kan halen, kan de betreffende grammatika A niet als welgevormd kenmerken zonder in een circulaire benadering van welgevormdheid te vervallen (zie ook (2) hier beneden).

Voorts kan uit Partee's artikel worden afgeleid dat de wgb die grammatika's diskwalificeert die wezenlijk en in beginsel onbeperkt gebruik maken van abstrakte elementen. Tot de ‘toegestane’ en wellicht onontbeerlijke abstrakta in een grammatika behoren kategoriale en anaforische indexen, zoals bijvoorbeeld in een reeks [_S[_NP hij₃][_VPlachte]]. Tot de ‘verboden abstrakta mogen de gekategorizeerde en geǐndexeerde maar lexikaal lege reeksen van het type [_NPe]_i worden gerekend, die in EST-georiënteerde grammatika's een fundamentele rol spelen. Bij benadering kan worden gesteld dat de wgb de aanwending van een abstrakt, niet-terminaal element A in de syntaxis van een grammatika verbiedt als in termen van die grammatika een reeks waarin A is bevat, kruciaal verschilt van een overigens gelijke reeks waarin A niet is bevat. Dit kruciale verschil treedt onbetwistbaar op ten aanzien van het gebruik van sporen en vergelijkbare elementen in een EST syntaxis: karakteristiek voor een dergelijke syntaxis is dat twee reeksen die uitsluitend verschillen in het optreden van de bedoelde abstrakte elementen, bijv. dat komt en dat [_NPe]_i komt, een wezenlijk vers-

[p. 78]

chillende subsystemen van de grammatika die niet in elkaars verlengde liggen.

Onder deze gezichtspunten lijkt de wgb de keuze van analyzes en middelen in een grammatika op strikte wijze te belasten. De strekking van deze belasting is evenwel in hoge mate afhankelijk van de impakt van een niet op de voorhand doorzichtige notie in de wgb: welgevormde reeks van een bepaalde kategorie. Tot de klasse van welgevormde uitdrukkingen van een taal die een grammatika dient te karakterizeren, behoort tenminste de klasse van welgevormde formules of zinnen van die taal, uitdrukkingen van een bepaalde primitieve kategorie, zeg: S. Naar mijn mening is een hanteerbare en niettriviale uitleg van de centrale notie van de wgb slechts mogelijk indien het volgende verband wordt aangenomen tussen de welgevormdheid van reeksen van de kategorie S en de welgevormdheid van reeksen van elke andere kategorie:

(2)	een reeks van de kategorie X is welgevormd dan en slechts dan indien een welgevormde reeks [S...[X...]...] afgeleid kan worden

Deze bijzondere positie van uitdrukkingen van één bepaalde kategorie, S, is door twee overwegingen te rechtvaardigen: het is zinvol om in een grammatika minstens één niet-lexicale primitieve kategorie op te nemen om te garanderen dat elke regeluitvoer ‘van een bepaalde kategorie’ kan zijn en om rekursiviteit te verzekeren, en zinnen zijn de enige uitdrukkingen waarover intuǐtieve welgevormdheidsoordelen uit te spreken zijn.

De vermelding in (1) dat alle bestanddelen van de invoer en de uitvoer van een bepaalde kategorie dienen te zijn en de in (2) geformuleerde benadering van welgevormdheid in zinsperspektief, bieden nog geen uitsluitsel over de vraag of de wgb diskrimineert tussen - bijvoorbeeld - natuurlijke en onnatuurlijke, realistische en irreële, of elegante en plompe analyzes en beregelingen. De wgb, onder de in (2) vervatte uitleg, schrijft onmiskenbaar spaarzaamheid en behoudzucht inzake syntaxis voor; het is in zekere zin een ‘no funny bussiness’ gebod, zoals Partee opmerkt. Dit ekonomisch beginsel alléén is echter geen voldoende voorwaarde voor linguistische relevantie; de volgende redenering maakt dat wellicht duidelijk.

Een opbouwende grammatika die aan de wgb beantwoordt en zich met name niet te buiten gaat aan intrinsieke abstraktie, dient over een uitgebreider kategoriaal vokabularium te beschikken dan nodig is voor een voortbrengende grammatika met een hoge graad van abstraktie. Het kategoriaal vokabularium van de laatstgenoemde soort kan worden beperkt tot de primitieve kategorie S, enkele niet produktieve lexikale kategorieën zoals DET en - centraal - de vier mogelijke kombinaties van de kategoriekenmerken [^±N] en [^±V]. Een wgb-beperkte grammatika zal echter een kategoriaal onderscheid moeten kunnen maken tussen de twee welgevormde reeksen dat komt en dat Jan komt; beide zijn onmiskenbaar welgevormde bestanddelen van welgevormde zinnen (cf. (3)a resp. (3)b) maar verschillen even onmiskenbaar in kombineerbaarheid met andere reeksen (cf. (4)a,b):

(3)	a	Wie denk jij [dat komt]?
	b	Ik denk dat Jan komt
(4)	a	*Ik denk [dat komt]
	b	*Wie denk jij [dat Jan komt]?

De meest doorzichtige manier om dergelijke onderscheidingen aan te brengen, is het scheppen van samengestelde kategorieën uit een klasse van basiskategorieën. Zo kan de reeks dat komt worden gekategorizeerd als een S minus een NP, in notatie: S/NP,

[p. 79]

terwijl de reeks dat Jan komt eenvoudig als S geldt. Opbouwende grammatika's omvatten in de regel - niet principiëel - een kategorie scheppend mechaniek dat de gewenste beschikbaarheid van samengestelde kategoriale indexen verantwoordt. Een dergelijke proliferatie van (samengestelde) kategorieën is onontkoombaar in een opbouwende grammatika uit de door de wgb bepaalde klasse. Gegeven de noodzaak tot het scheppen van een ruimer kategoriaal arsenaal, is het in beginsel mogelijk om een konstruktieve grammatika zó in te richten dat intuǐtief willekeurige, aaneengesloten terminale deelreeksen van welgevormde zinnen worden aangemerkt als welgevormde reeksen van een bepaalde, zij het wellicht zeer komplexe, kategorie zonder dat deze willekeur leidt tot overtreding van de wgb. Zo zou een grammatika systematisch preposities en determinatoren kunnen samenvoegen tot reeksen van de kategorie PP/N, die reeksen samenvoegen met een N tot een PP en toch behoren tot de klasse van wgb-beperkte grammatika's. De reeks in sommige is dan een welgevormde reeks van de kategorie PP/N omdat de onthaakte reeks In sommige sloten is het goed vissen een welgevormde zin is en de bedoelde grammatika daaraan de analyze [_S[_PP[_PP/Nin sommige][_Nsloten]]...] toe kan kennen.

Dergelijke bizarre analyzes worden niet op de voorhand door de wgb uitgesloten, ‘funny bussiness’ blijft tot de mogelijkheden behoren.

Dit is geen verwijt maar een konstatering. Het is slechte metafysika om van één beginsel alle heil te verwachten. De wgb is een uitermate boeiend onderzoeksprogramma in een notedop. De ideologie van dit programma - spaarzaamheid en behoudzucht - vertoont belangwekkende overeenkomsten met ogenschijnlijk zo uiteenlopende taalkundige ondernemingen als het streven naar lokaliteit van EST-theoretici, Keenans pogingen om syntaktische en semantische representatie in hoge mate gelijkvormig te houden en de rigoreuze uitbuiting van een zeer restriktieve semantiek in recent werk van Barwise/Cooper en Zwarts. Maar indien korrekt, laat de hier geschetste redenering, volgens welke de wgb een weliswaar wiskundig doorzichtige maar taalkundig nogal onevenwichtige klasse van grammatika's bepaalt, de kwestie onbeslist of de wgb gezien moet worden als een dwingend beginsel van of een noodzakelijke voorwaarde voor een gewetensvol grammatika-bedrijf.

bibliografie

Barbara H. Partee, ‘Montague Grammar and the Well-Formedness Constraint’, in: F. Heny & H. Schnelle (eds.), Syntax and Semantics volume 10; Selections from the Third Groningen Round Table, Academie Press 1979