Tabu. Jaargang 11

Een kwestie van geven en krijgen: over het uitdrukken van grammatische relaties in een visuele taal/ Fleur van Duin, Carla Broeder

Voor het uitdrukken van grammatische relaties, zoals dat in gesproken taal d.m.v. syntaktische structuren, flexie en/of woordvolgorde gebeurt, kan een visuele taal van andere middelen gebruik maken. Uit onderzoek naar structurele kenmerken van American Sign Language, de taal die door de meeste volwassen doven in Amerika gebruikt wordt, bleek dat pronominale verwijzingen, subjekt-objekt relaties en adverbiale bepalingen uitgedrukt kunnen worden d.m.v. incorporatie.

[p. 68]

Incorporatie houdt in dat een gebaar zo gemodificeerd wordt, dat behalve het begrip waar het gebaar voor staat, ook nog andere dingen in dat gebaar tot uitdrukking worden gebracht. De mogelijkheden tot modifikatie van een gebaar zijn afhankelijk van de plek waar, en de richting waarin het gebaar gemaakt wordt. Bepaalde werkwoorden b.v. worden tot uitdrukking gebracht in een gebaar dat bij of vanuit een bepaald punt van het lichaam van de seiner gemaakt wordt. Deze werkwoorden worden ‘body anchor verbs’ genoemd. Twee typen zijn hierbij te onderscheiden:

-	die waarvan het beginpunt niet gewijzigd kan worden maar het eindpunt of de bewegingsrichting wel. (type a)
-	die waarbij in het gebaar nauwelijk of geen beweging zit. Begin- en eindpunt liggen vast en modificatie is niet mogelijk. (type b)

Mogelijkheden tot incorporatie zijn dus bij type a werkwoorden beperkt - het beginpunt ligt immers vast - en bij type b werkwoorden niet aanwezig.

Bij het systeem van pronominale verwijzing in ASL speelt bovendien de driedimensionale ruimte een grote rol. In de ruimte vóór de seiner kunnen personen of zaken ‘gesitueerd’ worden voor de duur van het gesprek. De verwijzing naar die specifieke punten in de ruimte kan dan op twee manieren gebeuren:

-

een wijzend gebaar in de richting van dat punt. Door sommige onderzoekers worden deze punten beschouwd als pronomina, door anderen als pronominale indices. De laatsten duiden het wijzend gebaar in de richting van het punt als pronomen. (Dit gebaar kan overigens alleen geinterpreteerd worden m.b.v. de pronominale index, het punt waarnaar gewezen is.)

-

wijziging van het neutrale gebaar voor het werkwoord zodanig dat dit gebaar b.v. begint bij een punt in de ruimte waar het subjekt ‘gesitueerd’ is en eindigt daar waar het indirekt objekt ‘gesitueerd’ is. Beschouwt men dit tweede geval als incorporatie in strikte zin dan betekent dat dat het pronomen in feite gedeleerd is, d.w.z. geincorporeerd in het gebaar voor het werkwoord: ‘The pronoun copy is then deleted, leaving behind a trace - the direction in which the sign moves.’ (FISCHER & GOUGH, 1978 p. 26.)^1

Ervan uitgaande dat ook in de visuele taal van Nederlandse doven gebruik gemaakt zou kunnen worden van de hierboven beschreven middelen, bekeken wij constructies met de werkwoorden geven en krijgen.

Het gebaar voor geven is als volgt:

De seiner maakt een gevend gebaar beginnend bij zijn borst en eindigend bij een willekeurig punt vóór hem.

Het gebaar voor krijgen is tegenovergesteld aan het gebaar voor geven.

Dat was ook precies de reden waarom wij voor constructies met deze werkwoorden kozen.

Immers modificatie van het gebaar om incorporatie van subjekt of indirekt objekt mogelijk te maken, zou omkering van dat gebaar met zich meebrengen.

Met de door ons op schrift aangeboden zinnen is het volgende gebeurd (de geseinde woorden zijn in hoofdletters weergegeven):

1.

Ik geef jou IK GEVEN JOU

Alle pronomina werden geseind d.m.v. een wijzend gebaar. Geen incorporatie, zelfs niet van het pronomen IK.

1 Over het feit of het pronomen wel of niet gedeleerd is, lopen de meningen uiteen. Zie voor discussie WILBUR 1979, p. 130.

[p. 69]

2.	Jij krijgt van mij JIJ KRIJGEN VAN MIJ	geen incorporatie van pronomina.
3.	Jij geeft mij JIJ GEVEN MIJ	Het gebaar voor geven werd omgedraaid: beginnend bij JIJ en bewegend in de richting van de seiner (MIJ) leverde dit het gebaar voor krijgen op. Hoewel hier het gemodificeerde gebaar voor geven gelijk is aan dat voor krijgen, treedt er geen betekenisverandering op. Van incorporatie van pronomina was echter geen sprake. Alle pronomina werden d.m.v. een wijzend gebaar geseind.
4.	Ik krijg van jou IK KRIJGEN VAN JOU	De meest efficiënte constructie zou in dit geval geweest zijn - JIJ GEVEN MIJ - waarbij we de gemodificeerde vorm van geven verwachtten (strikt genomen het gebaar voor krijgen). In de constructie zoals die werd geseind, was incorporatie van pronomina onmogelijk.

Er lijkt weinig systematiek te zitten in de manier waarop de zinnen werden geseind. Daar waar incorporatie mogelijk was, werd er geen gebruik van gemaakt. Als er in 3 sprake was van een bewust gemodificeerd gebaar voor geven, dan is het verwonderlijk dat die modificatie in 4 niet is volgehouden zodat met een verwijzing van de woordvolgorde een visueel efficiëntere constructie geseind had kunnen worden.

Naar de reden waarom doven in onze onderzoeksgroep zo weinig gebruik maakten van de in ASL gangbare middelen, kunnen wij slechts gissen. We geloven dat de invloed van de gesproken taal op de visuele taal hier een grote rol speelt. Die invloed is in Nederland erg groot omdat het onderwijs geheel gericht is op het leren spreken en liplezen. Het zou te ver voeren hier nader in te gaan op de gevolgen van die invloed op de visuele taal die doven onder elkaar gebruiken. We volstaan met een verwijzing naar onze scriptie, waarin we deze consequentie hebben besproken, ook voor wat betreft de situatie van de onderzoeker.

Het al of niet benutten van de mogelijkheden tot incorporatie of efficiënt gebruik van de driedimensionale ruimte voor het uitdrukken van grammatische relaties, zal voor een groot deel bepaald worden door de invloed van de gesproken taal op de visuele taal. Naarmate die invloed groter is zullen grammatische relaties eerder uitgedrukt worden met de in gesproken taal gangbare middelen. Het situeren van personen in de ruimte of deletie van pronomina door incorporatie blijft dan achterwege.

bibliografie

Duin, F. van & C. Broeder (1981), De visuele kommunikatie binnen een groep Groningse doven. Nederlands Instituut, RUG: ongepubliceerd.

Fischer, S. & B. Gough (1978), Verbs in American Sign Language. In: Sign Language Studies 18, 17-48.

Wilbur, R.B. (1979), American Sign Language and Sign Systems. Baltimore.