Tabu. Jaargang 11

[p. 64]

Een mislukte aanslag op Gapping/ Nico van der Zee

Het septembernummer van Spektator 1981/82 bevat een nogal vinnige discussie tussen Johan Kerstens en Anneke Neijt, naar aanleiding van de bespreking van de eerste van de dissertatie van de laatste. Het centrale punt van de discussie betreft de vraag of een gapping-zin als (1a) afgeleid dient te worden met behulp van een deletie (1b) of basis-gegenereerd moet worden als in (1c)

(1)	a.	De een blust met water en de ander met kerosine
	b.	[Sde een blust met water] en [Sde ander met kerosine]
	c.	[Sde een blust met water] en [NPde ander] [PPmet kerosine]

Een deletie-analyse is voorgesteld door Anneke Neijt¹, terwijl Johan Kerstens basis-generatie als in (1c) verdedigt. De positie van Kerstens is het meest komfortabel: het taalkundig getij van de jaren '80 lijkt gunstiger voor afleidingen waarbij de afstand tussen dieptestruktuur en oppervlaktestruktuur zo gering mogelijk is. Bovendien geeft het gekozen kader van de discussie - een bespreking van het werk van Neijt - hem het voordeel te kunnen opereren op basis van een theorie die niet onmiddellijk ter discussie staat.

Op deze pagina's zal ik enkele kanttekeningen plaatsen bij de door Kerstens voorgestelde beregelingen voor samentrekking. Dat deze kanttekeningen negatief uitvallen dient niet gezien te worden als een ondersteuning van de analyse van Neijt: met Kerstens ben ik van mening dat voor gapping-zinnen een deletie-loze beregeling gewenst is, al zou zijn voorstel zeker niet het mijne zijn.

Kerstens (1980) - voor het grootste deel herhaald en uitgebreid in zijn noten bij de Spektator-bespreking - maakt een indeling in gevallen van echte en onechte samentrekking. Echte samentrekking heeft betrekking op plaatsen in de zin die geen klankvorm bezitten, maar wel naar betekenis aanwezig zijn.

(2)	Voorwaartse samentrekking in nevenschikkingen
	Hij koopt een fles en... drinkt hem leeg.
(3)	Achterwaartse samentrekking in nevenschikkingen
	Hij geeft haar... en zij geeft mij een plaat.
(4)	Voorwaartse samentrekking in onderschikkingen
	Hij probeert... te komen.

Deze gevallen voldoen aan een algemeen principe dat alleen perifere posities voor regels van de grammatika te bereiken zijn: rechts-perifeer als er een relatie gelegd wordt met een element ter rechterzijde en links-perifeer als er een relatie gelegd wordt met een element ter linkerzijde. Hiertegenover staan de onechte samentrekkingen als in (1). De deletie-regel in (1b) heeft betrekking op een element dat niet in een perifere positie staat. Voor Kerstens is dit dan ook geen geval van samentrekking.

Zijn indeling komt in grote lijnen overeen met de indeling in gemarkeerde en ongemarkeerde samentrekking als voorgesteld in Van der Zee (1979), al worden daar de lege plaatsen in infinitief-complementen niet bij de beschouwing betrokken. Kerstens wijst zelf al op het enigszins afwijkende patroon bij deze ondergeschikte samentrekking:

a. De grammatische funktie van kontroleerder en lege plaats hoeft niet identiek te zijn:

1 In haar dissertatie geeft Anneke Neijt aan dat het weinig uitmaakt of gapping gezien wordt als een deletie-regel of als een interpretatie-regel. In het laatste geval moeten we (1b) vervangen door

[_S de een bluste met water] en [_S de ander e met kerosine]

De term ‘deletie-analyse’, zoals hier verbonden met haar standpunt is dan ook niet geheel juist, maar is omwille van het kontrast gehandhaafd.

[p. 65]

(5)	Hij dwong hem weg te gaan.

b. De kontroleerder hoeft niet per se een in de struktuur aanwezig element te zijn:

(6)	Ik kocht een pan om... kaantjes in te braden.
	(ik is niet noodzakelijk de brader)
(7)	Hij stelde me voor om... elkaar te tutoyeren.
	(hij + me kontroleren gezamenlijk)

De verschillen tussen ondergeschikte en nevengeschikte samentrekking zijn voor Kerstens niet zodanig dat hij hier sprake wil laten zijn van twee te onderscheiden verschijnselen. Maar dit lijstje kan gemakkelijk uitgebreid worden.

c. Naast elke zin met een nevengeschikte samentrekking bestaat een zin waarin lexikale elementen op de lege plaatsen staan, met een sterk verwante betekenis.

(8)	Hij kocht een auto en verkocht zijn fiets.
	Hij kocht een auto en hij verkocht zijn fiets.
(9)	Hij heeft een auto en zij heeft een fiets gekocht.
	Hij heeft een auto gekocht en zij heeft een fiets gekocht.

Maar een dergelijke parallelle zin hoeft bij infinitiefcomplementen niet te bestaan:

(10)	Zij dwong hem weg te gaan.
	*Zij dwong hem hij weg te gaan.
	?Zij dwong hem ertoe dat hij wegging.

d. Kerstens verantwoordt het feit dat in onderschikkingen samentrekking alleen voorwaarts mogelijk is, door te wijzen op de ‘hogere’ plaats die de kontroleerder in de boom moet innemen ten opzichte van de lege plaats. In de struktuur van Nederlandse zinnen bevinden ‘hogere’ posities zich altijd ter linkerzijde en is alleen voorwaartse samentrekking mogelijk. Maar wat is ‘hoger’ in Kerstens opvattingen? Welke strukturele definitie van ‘hoger’ maakt dat in de struktuur van zin (11) positie A even hoog in de boom zit als positie B?

(11)	[Sde een sprak een man [S die auto's ]] en [Sde ander sprak een vrouw [S die caravans ]]

Zonder een goede definitie van ‘hoger’ is niet alleen de verklaring op drijfzand gebouwd, maar keert de verklaring zich bovendien tegen het voorstel: het verschil tussen nevengeschikte en ondergeschikte samentrekking wordt nog signifikanter.

e. Nevengeschikte samentrekkingen zijn alleen mogelijk bij een voorspelbaar intonatiepatroon:

(12)	De een kócht en de ander vérkocht auto's.
	*De éen kocht en de ánder verkocht auto's.

Ondergeschikte samentrekking stelt geen enkele eis aan het intonatieverloop. Dit geldt overigens ook voor voorwaartse nevengeschikte samentrekking, maar

[p. 66]

hiervan geeft Kerstens aan dat dit mogelijke proces zich in de praktijk nooit zal voordoen (Kerstens 1981a, noot 5)².

Schrappen we de infinitief-konstrukties uit het lijstje samentrekkingen en nemen we met Kerstens aan dat links-perifere-ellips nooit gerealiseerd wordt, dan resteren één echte samentrekking - rechts-perifeer in nevenschikkingen - en één onechte samentrekking - voorwaarts niet-perifeer in nevenschikkingen van S̄, S en VP. Beide zijn beperkt tot nevenschikkingen en in beide is de rol van fokus van belang, waarmee twee bouwstenen vrijkomen voor een beregeling.

Over één van die bouwstenen, de beperking tot coördinaties, heeft Kerstens een zeer eigengereide mening: nevenschikking hoeft voor hem niet betrekking te hebben op enkele syntaktische konstituenten en hij wil de eis laten vallen dat de samenstellende delen van een nevenschikking tot eenzelfde kategorie moeten behoren. Dit biedt hem de mogelijkheid om voor gapping-zinnen een deletie-loze generatie voor te stellen: een coördinatie van een zin en de afzonderlijke ‘restanten’.

(13)	[SJan zag Els] en [NPzij] [NPhem]
(14)	[SJan heeft Els gezien] en [NPMarie]

Het opheffen van de beperking op nevenschikkingen levert Kerstens geen kopzorgen op; het ‘door Chomsky gekoesterde idee’ wordt in twee zinnen van de tafel geveegd. Daarbij gaat hij echter voorbij aan de merites van het oude voorstel. Als we elliptische konstrukties even buiten beschouwing laten, blijkt dat in coördinaties strenge eisen gesteld worden aan de samenstellende delen. In de meest eenvoudige vorm vereist het connectief en een woordgroep ter linkerzijde en een woordgroep ter rechterzijde, die van dezelfde kategorie moeten zijn.

(15)	*Ik heb soep en gisteren gegeten.
(16)	Jij hebt van Piet een auto gestolen en zij heeft haar broer een auto verkocht.
	*Wat heb je van Piet gestolen en zij heeft haar broer een auto verkocht.
	Wat heb je van Piet gestolen en heeft zij haar broer verkocht?

In (15) zijn twee ongelijke kategorieën verbonden en is ongrammatikaliteit het gevolg. In (16) wordt zichtbaar dat elke syntaktische operatie (hier vraagwoordverplaatsing) altijd op beide delen van de konjunktie tegelijk moet werken; een verdergaande eis van gelijkheid aan de samenstellende delen. Door de restriktie tot gelijke kategorieën is de totaal-kategorie voorspelbaar geworden: A → A en A. Nergens geeft Kerstens aan wat het resultaat is van zijn conjugeringen.

Daarbij komt nog dat niet duidelijk is wat de konsekwenties zijn van het voorstel voor de semantiek. De denotatie van NP en NP kunnen we zien als de doorsnede van de beide collecties verzamelingen. Maar wat is de denotatie van X en Y als X en Y niet van hetzelfde type zijn? Voor (14): wat is de doorsnede van een waarheidswaarde en een collectie verzamelingen?

Natuurlijk bestaan er uitzonderingen op de beperkingen op coördinaties:

(17)	[AP dolgelukkig] en [PP met tranen in zijn ogen] keek hij z'n verlosser smachtend aan.

Maar dergelijke gevallen zijn alleen mogelijk bij identieke semantische funktie

2 Met Kerstens' principe van de eenvoudigste struktuur zal een zin als (2) gegenereerd worden zonder lege plaatsen

Hij [_VP koopt een fles] en [_VP drinkt hem leeg]

Voor alle grammatikale voorwaartse samentrekkingen in nevenschikkingen lijkt een dergelijk basis-gegenereerd alternatief te bestaan. Overigens is onduidelijk hoe hij ongewenste samentrekkingen als de volgende denkt te vermijden: Het oude huis heb ik gekocht en kasteel heeft mijn vader gekocht.

[p. 67]

van de samenstellende delen en het totaal. In een meer semantisch georiënteerde syntaxis, bv. in een categoriale grammatika, zullen de beide konjunkten in (17) tot eenzelfde kategorie behoren.

Zowel in Kerstens (1980) als in de Spektator-bespreking doet de auteur een beroep op het beperkte bestek van het artikel, zodat problemen als de bovenstaande niet ter sprake komen. Nogmaals: ik geloof dat het de moeite waard is te zoeken naar deletie-loze oplossingen voor samentrekkingen. Maar dergelijke oplossingen zullen degelijk uitgewerkt moeten worden om de confrontatie met de deletie-analyse te kunnen winnen. Voor de deletie-analyse pleit vooralsnog dat beperkingen op nevenschikkingen gehandhaaf kunnen worden en dat een basis verleend wordt aan de semantische interpretatie van het gereduceerde konjunkt. Kerstens indeling van samentrekkingsverschijnselen en zijn manipulaties met nevenschikkingen dienen eerste vaste vorm te krijgen voor hij met kans op succes de confrontatie met het deletie-alternatief kan aangaan. In de vorm waarin hij tot nu toe zijn voorstellen gepresenteerd heeft ontbreekt de konkrete uitwerking en zijn zijn ideeën in hoge mate speculatief.

bibliografie

Kerstens, J. (1980), ‘Over samentrekking’, in: De Nieuwe Taalgids 73,5

-- (1981a), ‘Bestaat Gapping eigenlijk wel?’, in: Spektator, 11,1

-- (1981b), ‘N.a.v. “Gapping bestaat”’, in: Spektator, 11,1

Neijt, A. (1981), ‘Gapping bestaat’, in: Spektator 11,1

Zee, N. van der (1979), ‘Uitzondering en regel bij samentrekking’, in TABU 9-2