Tabu. Jaargang 9

[p. 48]

[Nummer 4]

De morfologische en fonologische structuur van gelede woorden.

1. In zijn artikel ‘Morfeem- en syllabegrens’ (TABU 9(1978-79), 25-28) maakt prof. A. Sassen een aantal interessante kanttekeningen bij een in de fonologie en morfologie van het Nederlands inmiddels veel bediscussiëerd probleem: de relatie tussen de morfologische en de fonologische structuur van woorden. Hij zet in de eerste plaats enkele vraagtekens bij het onderscheid tussen +-suffixen en #-suffixen, en wijst vervolgens op enkele uitzonderingen op de door mij op basis van Kahn (1976) voorgestelde syllabificatieregels van het Nederlands (cf. Booij 1978). Hieronder zal ik op beide punten nader ingaan, en zowel het genoemde onderscheid tussen twee typen suffixen als de door mij voorgestelde syllabificatieregels verdedigen.

2. Wat betreft het onderscheid tussen +-suffixen en #-suffixen merkt Sassen terecht nadrukkelijk op, dat ik dit onderscheid in mijn proefschrift (Booij 1977) baseerde op het gedrag van suffixen t.o.v. syllabificatie, en niet, zoals Chomsky en Halle (1968), op de invloed van suffixen op het accentpatroon van gelede woorden.

Een dergelijke indeling heeft niets circulairs. Het enige is, dat gegeven dit indelingscriterium het onderscheid +/# niet bij machte is, of althans slechts gedeeltelijk, het accentgedrag van suffixen te voorspellen. Verder heb ik in Booij (1977) betoogd, dat er slechts drie suffixen zijn, waar beslist # als grenssymbool gekozen moet worden: -achtig, -ling en -loos. Bij een aantal andere suffixen, zoals -dom, -nis en -heid is het vanuit het gezichtspunt van syllabificatie inderdaad arbitrair of men + of # kiest. In zulke gevallen zijn er trouwens wel secundaire, niet dwingende argumenten om # te kiezen, b.v. dat keuze van # de formulering van bepaalde accentregels vereenvoudigt. Ik zie echter niet in, waarom van het onderscheid tussen twee suffix-klassen daarmee ‘niet veel overeind blijft’, zoals Sassen stelt (p. 26).

Pas als men heeft aangetoond, dat ook voor -achtig, -loos en -ling aanname van een grenssymbool # overbodig is, vervalt de indeling. Tot nu toe heeft niemand dat gedaan.

Een tweede probleem rond #-suffixen dat Sassen aan de orde stelt, is dat ook bij sommige woorden op -achtig de syllabegrens verschuift, evenals het accentpatroon, b.v. in leugenáchtig en reusáchtig. De hypothese, o.a. voorgesteld door Kooij (1978) is, dat hier een overgang van # naar + heeft plaats gevonden ten gevolge van lexicalisatie, het verschijnsel dat een woord niet-voorspelbare, idiosyncratische eigenschappen krijgt (cf. Van Marle 1978). Sassen zet ook hier een aantal vraagtekens bij:

‘[...] leugenáchtig onderscheidt zich semantisch toch niet van léugenachtig en woorden als twijfeláchtig, vreesáchtig, woonáchtig zijn stellig, ook uit semantisch oogpunt, gelede woorden. Daarentegen zijn woorden als schílderachtig en zénuwachtig, met het accent op het “basiswoord”, niet of nauwelijks “gemotiveerd”.’ (p. 26)

M.i. wordt in dit citaat ten onrechte gesuggereerd, dat ‘gelexicaliseerd’ hetzelfde is als ‘semantisch ongeleed’. Inderdaad kan verlies van semantische doorzichtigheid verlies van formele morfologische structuur ten gevolge hebben. Maar er zijn ook andere vormen van lexicalisatie, b.v. dat een affix op die manier gebruikt niet (meer) productief is. Het suffix -achtig wordt in de door Sassen genoemde woorden gebruikt op een niet (meer) productieve manier. Leugenachtig b.v. zou, als we het nu zouden maken, ‘als een leugen’, lijkend op een leugen’ betekenen, parallel aan hondachtig. Er is dus wel sprake van semantische geleedheid, maar er zijn duidelijk semantische onregelmatigheden. Een woord als woonáchtig (en waarschijnlijk ook twijfelachtig en vreesachtig) is

[p. 49]

bovendien afgeleid van een werkwoord, terwijl in het huidige Nederlands het suffix -achtig alleen kan worden aangehecht aan substantieven en adjectieven.

In de tweede plaats staat verzwakking van # naar + los van de accentverschuiving, omdat, zoals hierboven al werd gesteld, het onderscheid tussen + en # is gebaseerd op syllabificatiegedrag. Syllabificatieverschuiving treedt meestal wel op, ook in b.v. schílderachtig en zénuwachtig waar een syllabegrens valt vóór respectievelijk de [r] en de [w]. Bovendien zijn zowel grensverzwakking als accentverschuiving historische processen, die gewoonlijk niet alle relevante woorden tegelijk aantasten. Het hoeft dus niet te verbazen, dat bij het ene woord wel accentverschuiving optreedt, en bij het andere niet, of dat de accentverschuiving optioneel is.

Sassen stelt vervolgens:

‘Met andere woorden: accentverspringing naar rechts of accentuatie van het suffix correleert niet zonder meer met (een zekere graad van) lexicalisatie en evenmin doet dat syllabificatie met de lettergreepgrens vóór de consonant; er is geen enkele reden om te stellen, dat een woord als lading = lá$ding meer geleed is dan een woord als apín= a.$pin of het woord adjectívisch minder geleed dan ádjectiefachtig.’ (p. 26)

Ook deze bezwaren tegen het onderscheid tussen twee typen suffixen lijken mij niet houdbaar. In de eerste plaats hebben zowel -ing als -in het grenssymbool +, en de hypothese van grensverzwakking door lexicalisatie is hier dus niet relevant. En wat betreft adjectivisch en adjectiefachtig, hier wordt de lexicalisatie-hypothese omgedraaid:

Uit de hypothese ‘als een woord lexicaliseert, treedt verzwakking van # naar + op’ volgt niet de voorspelling dat een woord met een +-suffix semantisch ondoorzichtiger moet zijn dan een woord met #. Er zijn immers nog andere en veel belangrijker bronnen van +: de woordvormingsregels die (synchroon) +-suffixen aanhechten aan een grondwoord.

Kortom, de door Sassen naar voren gebrachte feiten leiden m.i. niet tot verwerping van de hypothese van twee klassen Nederlandse suffixen.

3. Het tweede probleem dat Sassen aansnijdt is de juiste formulering van de syllabificatieregels van het Nederlands. Volgens Sassen is de syllabestructuur van zanger bij nadrukkelijk spreken niet za$nger, maar zang$er. Op dit punt blijken de intuities van fonologen nogal uiteen te lopen. Sommige van de door mij geraadpleegde fonologen zijn het met Sassen eens, andere met mij. Het verschil kan als volgt omschreven worden: bij sommigen kan de [η] niet voorkomen aan het begin van een syllabe, b.v. bij Sassen, bij anderen kan de [η] niet voorkomen aan het begin van een morfeem. Blijkbaar is er op dit punt in het Nederlands variatie mogelijk. Sassen heeft overigens gelijk met zijn opmerking in noot 5, dat Kahns regel III de [η] van zanger niet ambisyllabisch maakt, zoals ik ten onrechte beweer in Booij (1978). Daarvoor is bij Kahn regel IV nodig. De door mij voorgestelde regel III' voorspelt echter wel correct de ambisyllabiciteit van [η], aannemend dat de [η] wél mag voorkomen aan het begin van een syllabe:

Volgens Sassen zijn er ook complicaties i.v.m. de [r] en de [j]:

‘Zoals bekend hebben vóór homosyllabische r de vocalen oo, ee en eu een afwijkend timbre. Zo ook in de drie genoemde -ongelede- woorden [vore, smeris, pleuris, G.E.B]. Dit betekent dat daarin de r tot de eerste syllabe behoort, dat de lettergreepgrens in elk geval niet vóór de intervocalische consonant ligt...’ (p. 26)

[p. 50]

Naar mijn mening leiden de door Sassen opgemerkte feiten niet tot herziening van de door mij voorgestelde syllabificatieregels, omdat ik zijn premisse dat alleen homosyllabische [r] en [j] kleuring veroorzaken, niet deel. Voor mij is b.v. de [r] in vore beslist niet ambisyllabisch; deze behoort tot de tweede lettergreep. De rekkingsregel zou als volgt geformuleerd kunnen worden:

[+ vocalisch]	→ [+ lang] / - [r,j]
[+ gespannen]

Deze regel werkt over syllabe- en +-grenzen heen, maar niet over #, conform de conventies van de generatieve fonologie. De blokkerende werking van # verklaart het verschil tussen enerzijds (a) smeris, pleuris, vore, kooien en anderzijds (b) meereis, keuring (= ring van een keu), poring (= ring van een po), (als) Ko je. Immers, in de (b)-reeks is er steeds minstens een # tussen vocaal en [r,j] aanwezig: meereis en Ko je zijn combinaties van twee woorden (ook al wordt meereis als één woord geschreven, cf. Schultink 1979), en keuring en poring zijn composita waarvan de beide delen eveneens door # van elkaar gescheiden worden, getuige b.v. het syllabificatiepatroon van hartader en bloedonderzoek, met een syllabegrens ná de [t] respectievelijk de (eerste) [d], in plaats van ervoor. In de (a)-reeks is alleen kooien geleed, maar -en wordt voorafgegaan door +.

4. De hier besproken problemen, de indeling van suffixen en de regels voor syllabificatie, illustreren dat een adequate analyse van de fonologie van het Nederlands onmogelijk is zonder zekere veronderstellingen m.b.t. grenssymbolen in gelede woorden en woordgroepen. Natuurlijk moeten we Occams scheermes hanteren, en niet meer grenssymbolen veronderstellen dan strict noodzakelijk is. En wellicht is het mogelijk om, zoals Rotenberg. (1978) suggereert, voor het definiëren van de domeinen van fonologische regels, voorzover het om syntactische constructies gaat, gebruik te maken van de al aanwezige syntactische structuur, zodat op dat niveau grenssymbolen overbodig worden. Maar dat lost het probleem van de definiëring van de domeinen van fonologische regels binnen woorden niet op.

Ik hoop dan ook met bovenstaande opmerkingen nog eens te hebben aangetoond, dat het onderscheid tussen twee typen suffixgrenzen onmisbaar is voor een adequate fonologie van het Nederlands.

G.E. Booij.

[p. 51]

Literatuur:

Booij, G.E. (1977), Dutch Morphology, A Study of Word Formation in Generative Grammar. Dordrecht: Foris Publications

Booij, G.E. (1978), ‘Fonotactische restricties in de generatieve fonologie’, Spektator 8, 29-46

Chomsky, N. en Halle, M. (1968), The Sound Pattern of English, New York: Harper and Row

Kahn, D. (1976), Syllable-based Generalizations in English Phonology. IULC-paper

Kooij, J.G. (1978), ‘Morpheme Boundaries and Syllable Boundaries: A Case for Natural Phonology’, GLOT 1, 27-50

Marle, J. van (1978), ‘Veranderingen in woordstructuur’. In: G.A.T. Koefoed en J. van Marle (red.), Aspecten van taalverandering, Groningen: Wolters-Noordhoff, 127-76

Rotenberg, J. (1978), The Syntax of Phonology (ongepubliceerde M.I.T.- dissertatie)

Sassen, A. (1979), Morfeem- en syllabegrens, TABU 9, 25-28

Schultink, H. (1979), ‘Reacties op “stress clash”’, Spektator 8, 195-208