Tabu. Jaargang 8

[p. 21]

Taal van en over vrouwen

0. Inleiding^*

Binnen het sociolinguistisch onderzoek dat, simplificerend gezegd, de taal bestudeert vanuit de maatschappelijk-kulturele kontekst waarin de taalgebruiker verkeert, neemt het onderzoek naar de vrouwentaal een wat merkwaardige plaats in. Merkwaardig in die zin, dat vrouwen doorgaans niet als een gesloten economische of zelfs kulturele groep worden beschouwd: in de gebruikelijke klassenindelingen wordt geen verschil gemaakt tussen mannen en vrouwen. Wat de belangstelling voor vrouwentaal stimuleert is enerzijds het toenemende bewustzijn, door het opkomen van de vrouwenbeweging en de daarmee gepaard gaande vrouwenemancipatie, dat vrouwen als groep gediskrimineerd worden of althans een rolpatroon opgedrongen krijgen, c.q. aanvaarden, dat mannen niet kennen; en anderzijds uiteraard het feit, dat vrouwentaal zich onderscheidt van mannentaal¹, waarbij tussen de twee faktoren een kausaal verband wordt aangenomen. Ons interesseert vooral het laatste, het verschil tussen vrouwen- en mannentaal in onze kultuur², dat uiteraard niet los gezien kan worden van de positie van de vrouw in de samenleving.

* Bij het schrijven van dit artikel bleek me, dat dit onderwerp veel mensen interesseert, waardoor ik van veel kanten waardevolle suggesties heb gekregen. Voor kritische opmerkingen naar aanleiding van de eerste versie dank ik M.H. ten Cate-Toren, H.W.A.M. Sancisi-Weerdenburg, W. Abraham en C.O. Jellema. Een enkele van hen was en is het hartgrondig oneens met een aantal van de hier geëtaleerde opvattingen en konklusies. De verantwoordelijkheid voor dit artikel berust uiteraard geheel bij mij.
Dit artikel is een gewijzigde versie van mijn bijdrage aan een door K. Hupperetz als instituutspublikatie van de vakgroep Duitse taal- en letterkunde van de Rijksuniversiteit te Groningen uitgegeven feestbundel, aangeboden aan Dr. J.U. Terpstra, ter gelegenheid van zijn afscheid als lector in de moderne Duitse letterkunde.

1 Eigenlijk is het niet geheel juist, een dichotomie mannentaal-vrouwentaal aan te nemen. Mannen- en vrouwentaal onderscheiden zich niet alleen van elkaar, maar ook van de norm- of standaardtaal, in dit verband het A.B.N., ofwel ze vormen in sommige opzichten afzonderlijke varianten van het A.B.N. De vrouwentaal vertoont, zoals in het vervolg zal blijken, de neiging zich minder ver van het A.B.N, te verwijderen dan de mannentaal.

2 Een overzicht van onderzoek in niet-westerse talen geven Brouwer & Van der Post (1976), Van de Ven (1975) en Platt & Platt (1975).

1. Taal van vrouwen

Theoretisch gezien kan vrouwentaal zich in verschillende aspekten onderscheiden van mannentaal, nl. (1) lexico-semantisch (andere woorden, woorden met van de mannentaal afwijkende betekenis, etc.); (2) syntaktisch (afwijkende zinsbouw); (3) morfologisch (andere flexievormen en woordvormingsregels) en (4) fonetisch -fonologisch (andere uitspraak, intonatie³ en klanken). Van belang is hier het door Brouwer & Van der Post (1976) beschreven verschil tussen de begrippen ‘kategoriaal’ en ‘gradueel’: een kategoriaal kenmerk komt uitsluitend in de vrouwentaal voor en niet in de mannentaal, of omgekeerd; graduele kenmerken zijn verschijnselen, die in het taalgebruik van vrouwen frekwenter voorkomen dan in dat van mannen (of omgekeerd) en die dus eerder als ‘typisch vrouwelijk’ worden ervaren, hoewel ze in de mannentaal niet absoluut uitgesloten zijn. Echt kategoriale verschillen tussen mannen- en vrouwentaal komen bij mijn weten in de westerse kultuurtalen niet voor.

1.1. Het meest in het oog springend zijn de verschillen van lexico-semantische aard. Het is bekend, dat de vrouwentaal woorden kent, die door mannen nauwelijks worden gebruikt, c.q. woorden mist, die door mannen gebruikt worden. In de vrouwentaal betreft het hier woorden als enig, zalig, doddig, schattig, snoezig, beeldig, allerliefst, een dotje, een beauty en frases als Wat heerlijk toch, dat (je aan het wolmerk kunt zien, dat het echte wol is). Vrouwen vloeken bovendien vaak minder kernachtig dan mannen: gossie, jeetje, etc. Lakoff (1973, p. 49f.) merkt op, dat vrouwen aktief over een uitgebreider repertoire van kleurbenamingen beschikken dan mannen. Zo zouden kleuraanduidingen als turquoise, beige en mauve over het algemeen meer door vrouwen dan door mannen gebruikt worden, omdat vrouwen zich eerder druk maken over een precieze kleurbeschrijving, hetgeen mogelijk door rolspecifieke aktiviteiten als het kopen van kleren voor zichzelf en het hele verdere gezin kan worden verklaard. Bij mannen geldt voor het aktieve gebruik van namen voor kleurnuances vaak een beroepsmatig motief: binnenhuisarchitekten en modeontwerpers werken nu eenmaal veel met kleuren. Een enkel predikaat, dat een vrouwelijk subjekt vereist (b.v. giebelen) kan in dit verband misschien ook genoemd worden, maar het is vanzelfsprekend niet zo, dat alle predikaten met een vrouwelijk subjekt tot de vrouwentaal gerekend kunnen worden, dus overwegend door vrouwen gebruikt worden (vgl. praatziek, behaagziek, zwanger, mollig,⁴ menstrueren).

Het repertoire van vrouwenwoorden is uitermate klein en bovendien gaat het hier, zoals reeds eerder opgemerkt, om graduele en niet om kategoriale verschillen, want de hier genoemde woorden kunnen ook door mannen worden gebruikt. Wel is er sprake van een sterke mate van eenrichtingsverkeer, want terwijl niet alle vrouwen typisch vrouwelijke woorden gebruiken (sommige vrouwen vermijden ze bewust, omdat zij dit aspekt van vrouwentaal als een uiting van sociale ongelijkheid beschouwen), zijn er maar weinig mannen, die woorden uit

3 Voor onderzoek naar de intonatie, zie Brend (1972).

4 Behalve van vrouwen kan ook van baby's en kinderen, onafhankelijk van het geslacht, gezegd worden dat ze mollig zijn.

[p. 22]

de vrouwentaal overnemen. Mannen, die deze woorden gebruiken, lopen de kans door hun sexegenoten en door vrouwen als verwijfd en/of homoseksueel te worden beschouwd, tenzij ze met het gebruik van deze woorden bezig zijn ‘imitating a woman sarcastically’ (Lakoff, p. 49).

1.2. Morfologische bijzonderheden van vrouwentaal zijn in de westerse kultuurtalen nauwelijks aan te wijzen. Soms wordt voor het Nederlands een overmatig gebruik van het diminutiefsuffix als typisch vrouwelijk gezien, maar omdat het dan vaak vooral woorden uit de huishoudelijke sfeer betreft, zoals sopje, (af)wasje, jurkje, beurtje, etc., kan het veelvuldig gebruik van deze diminutiva ook verklaard worden door het frekwentere gebruik van dit soort woorder door vrouwen: het gaat ook hier dan weer om woorden uit de vrouwentaal.

1.3. Syntaktische verschillen tussen mannen- en vrouwentaal komen eveneens nauwelijks voor. Lakoff noemt in dit verband de tag-question, die door vrouwen vaker gebruikt zou worden dan door mannen. Een van de mogelijkheden, een tag-vraag te gebruiken is, een positieve uitspraak achteraf af te zwakken, vgl. John is ill, isn't he? Lakoff (p. 54) interpreteert dit gebruik van de tag-vraag als een uiting van onzekerheid, waardoor de gebruiker wordt geplaagd: een tag-vraag wordt dan gebruikt, wanneer iemand er weliswaar redelijk zeker van is, dat iets het geval is, maar de aangesprokene toch de gelegenheid wil geven dit te ontkennen, zonder dat de vraagsteller zelf daarbij voor een duidelijke uitspraak verantwoordelijk kan worden gesteld. In het Nederlands wordt de tag-vraag vaak uitgedrukt door de partikels toch en hè: Jan is toch ziek? Jan is ziek hè? Op hetzelfde vlak kan het beantwoorden van een vraag door een tegenvraag liggen: Vraag Hoe laat is het eten klaar? Antwoord Om zes uur ongeveer? Het gaat hier duidelijk om nogal marginale gevallen van graduele verschillen, want men mag aannemen, dat vrouwen ook een eigenlijk gebruik maken van de vraagzin, namelijk met het doel, informatie te krijgen.

Lakoff verklaart de onzekerheid van vrouwen, die uit een excessief gebruik van de tag-vraag en het oneigenlijke gebruik van vraagzinnen zou blijken, door deze in verband te brengen met het feit, dat de sociale status van een vrouw afhankelijk is van die van haar man⁵. Pragmatisch gezien bestaan voor deze afhankelijkheid in het taalgebruik verschillende aanwijzingen. Zo is b.v. de zin Eugenie is de vrouw van de minister-president o.k., terwijl Jan is de man van de minister merkwaardig is (‘beter’: Jans vrouw is minister). In het Duits kan met een uitdrukking als Frau Professor (in) (X) zowel een vrouwelijke professor als de vrouw van een professor worden bedoeld (in de laatste betekenis is het echter een verdwijnend verschijnsel). Daarentegen heeft Her Professor (X) nooit op iets anders betrekking kunnen hebben dan op een mannelijke hoogleraar, niet op de man van een vrouwelijke hoogleraar. Een andere indikatie is het feit, dat in tegenstelling tot de niet ongebruikelijke vraag Wat doet je man? de vraag Wat doet je vrouw? pas gesteld wordt als daar aanleiding toe bestaat en voorzichtigheidshalve meestal voorafgegaan wordt door de vraag Werkt je vrouw (soms) ook? Dit laatste speelt vooral in een land als Nederland, waarin het relatief weinig voorkomt, dat een getrouwde vrouw werkt. Voor alle duidelijkheid zij nog eens opgemerkt, dat dit vooral pragmatische feiten zijn: de zin Jan is de man van de minister is volgens alle linguistische kriteria een welgevormde zin. De ongebruikelijkheid van deze zin is dan ook geen eng-linguistisch, maar een pragmatisch gegeven.

1.4. Belangrijke verschillen tussen mannen- en vrouwentaal zijn vast te stellen op fonetisch-fonologisch gebied, waar men zich bovendien meestal op empirisch onderzoek kan beroepen. Een eerste belangrijke faktor is hier uiteraard het fysiologische verschil in de larynx, ontstaan door de groei van de glottes bij de jongens in de puberteit, dat verantwoordelijk is voor het gemiddeld hogere stemgeluid van vrouwen. Daarbij doet zich echter het verschijnsel voor, dat vrouwen ‘vrouwelijker’ (nl. hoger) praten dan op grond van de anatomisch relevante faktoren verwacht zou mogen worden, terwijl mannen een ‘mannelijker’ geluid produceren, dan te verwachten valt. Een plausibele verklaring hiervoor is, dat vrouwen en mannen zich, door af te wijken van hun ‘natuurlijke’ toonhoogte, (onbewust?) aanpassen aan de normvoorstellingen ten aanzien van hun sekse. Sachs e.a. (1973, p. 75) vatten voorafgaand en eigen

5 Vgl. ook Trudgill (1974, p. 93ff).

[p. 23]

onderzoek naar dit fenomeen als volgt samen:

...the acoustic differences are greater than one would expect if the sole determining factor were simply the average anatomical difference that exists between adult men and women. It is possible that adult men and women modify their articulation of the same phonetic elements to produce acoustic signals that correspond to the male-female archetypes. In other words, men tend to talk as though they were bigger, and women as though they were smaller, than they actually may be.

Ten aanzien van het ‘normkonflikt’ merken deze auteurs nog op (p. 82): ‘Typically, in our culture, having an “effiminate” voice is a problem for a man. ...perhaps some men learn .. to lower their formants in order to sound more masculine’. Een ander gegeven is, dat vrouwen ‘verzorgder’ spreken, beter artikuleren dan mannen en vooral ook meer geneigd zijn zich in hun uitspraak aan de standaardnormen te houden dan mannen.⁶ Brouwer en Van der Post konkluderen uit hun onderzoek onder Amsterdamse schoolkinderen, dat jongens in hun uitspraak vaker non-standaard vormen gebruiken dan meisjes, maar ook, dat dit het meest duidelijk voorkomt in lagere sociale klassen. Een verdere indikatie voor de juistheid van de stelling, dat mannen eerder geneigd zijn af te wijken van de standaardtaal levert het volgende citaat uit een interview in het advertentieblad De Groninger Gezinsbode van 21.7.1977, waarin enkele uit Den Haag naar Groningen overgeplaatste PTTers aan het woord komen:

Een beetje moeite hebben ze nog met het ‘plat’ praten van sommige Groningers. ‘...Het zal vooral een kwestie van wennen zijn’, zegt de Heer S. ‘Ik denk dat je bepaalde dingen ook gauw overneemt, “doe” zeggen in plaats van “dag” als je weggaat, bijvoorbeeld.’ Mevrouw V.: ‘Ik blijf gewoon “dag” zeggen.’ De heer V.: ‘Nou, ik “doe” al gezellig mee.’⁷

Wat dit voorbeeld in zekere zin pikant maakt is het feit, dat ‘doe’ in het Gronings uitgesproken een vrouwenwoord is, zo duidelijk zelfs, dat het bijna een kategoriaal kenmerk van Groningse vrouwentaal is (dit geldt volgens de paar informanten die ik geraadpleegd heb, in ieder geval voor grote delen van het Groningse platteland). Daardoor is dit een voorbeeld van (tijdelijk?) eenrichtingsverkeer van vrouwen- naar mannentaal.

De verklaringen voor de grotere openheid van mannen voor non-standaard invloeden lopen uiteen. Redelijk representatief voor de literatuur hierover is het standpunt van Wolfram & Fasold (1974, p. 94). Zij spreken van de

...positive value that nonstandard speech can have for a male.
Nonstandard speaking may indicate virtues of masculinity and toughness for a male. It is no accident that our stereotypie notions of masculine heroes such as boxers and football players often include nonstandard speech. Tough men are supposed to talk in a masculine way, and this includes the use of (socially) stigmatized features. For females, there do not appear to be positive values associated with working-class speech which are analogous to those operating for males.

Ammon (1973, p. 37) zoekt, iets minder oppervlakkig maar even spekulatief, de verklaring in de ‘sozialpsychologische Unsicherheit’ van de vrouw:

Die anhaltende Benachteiligung der Frauen im Berufsleben drückt sich nicht selten darin aus, dass an sie strengere Leistungsmassstäbe angelegt werden als an Männer. Diesen strengeren Verhaltenserwartungen am Arbeitsplatz versuchen die Frauen unwillkürlich zu entsprechen. Zu diesen Verhaltenserwartungen zählt oft auch die Vermeidung ausgeprägten Dialekts.⁸

Vermeldenswaard is hier ook een onderzoek naar de uitspraak van het Duits bij eerste jaarsstudenten aan het Germanistisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen. Aan dit instituut wordt sinds enkele jaren een intensieve kursus van 10 dagen gegeven, waarin de uitspraak, spreekvaardigheid en grammatikakennis bij de schoolverlaters wordt opgevijzeld. Voor de noodzakelijke evaluatie van het onderwijs worden aan het begin en het eind van deze kursus uitgebreide tests afgenomen.⁹ Voor wat betreft de uitspraak, die door middel

6 Zie Appel e.a. (1976) en onderzoek van Labov (1966), Trudgill (1972) en Van de Ven (1975).

7 Afkoring van de namen door mij.

8 Leippe (1977) vermeldt als resultaat van een opiniepeiling (Allensbach) dat in Duitsland 61 procent van de mannelijke bevolking één of ander dialekt perfekt beheerst, terwijl dit percentage bij de vrouwen slechts 54 bedraagt.
Maar

Andererseits sprechen Frauen wenn sie Dialekt sprechen, diesen ausgeprägter, unverfälschter als Männer. Doch zeigen berufstätige Frauen in ihrem Sprachverhalten eine stärkere Hinneigung zur Einheitssprache als berufstätige Männer - vermutlich deshalb, weil sie noch urn ihre Gleichberechtigung zu kämpfen haben und diese sich eher in der einheitssprachlichen Sprechweise markieren und durchsetzen lässt als in der ans Hergebrachte stärker erinnernden und gebundenen Mundart.
Hausfrauen indessen können sich im Umgang mit den Familienmitgliedern ausschliesslich des Dialekts bedienen, während gemäss dem alten Rollenverständnis der Haushaltsvorstand und Ernährer an seinem Arbeitsplatz anders sprechen muss als zu Hause. (Leippe 1977, 34).

9 Zie voor een gedetailleerde beschrijving van deze kursus en van de gebruikte test- en beoordelingsprocedures edgl. ten Cate (1975). De in het vervolg vermelde resultaten zijn grotendeels later uit het materiaal afgeleid en komen in die publikatie dus niet voor.

[p. 24]

van een op de band opgenomen leestest wordt beoordeeld, leidde dit in 1974 tot de volgende resultaten: vrouwelijke studenten scoorden aan het begin van de kursus op de gebruikelijke 10-puntsschaal gemiddeld (over 19 personen) 6.7 en aan het eind van de kursus 7.1. Bij mannelijke studenten (13 personen) bedroegen deze cijfers respektievelijk 5.7 en 6.7. Opmerkelijk, naast het verschil in progressie tussen vrouwelijke en mannelijke studenten (resp. 0.4 en 1.0 punt), is de absoluut hogere score van vrouwelijke studenten zowel aan het begin (l punt hoger dan de mannelijke studenten) als aan het eind (o.4. punt hoger) van de kursus: deze hogere score verklaart ook minstens grotendeels de geringere progressie van de vrouwelijke studenten: er valt gewoon niet veel te verbeteren aan een relatief goede uitspraak.¹⁰

Door de gedetailleerdheid van de beoordeling is het gerechtvaardigd, de resultaten van de 5 verschillende beoordelingscriteria samen te vatten in 2 hoofdkategorieën, namelijk ‘kennis’ (deze blijkt b.v. door de ‘z’ van Zahn als ‘ts’ en niet als ‘s’ of ‘z’ uit te spreken en door de klemtoon bij baufällig anders te leggen dan bij bouwvallig en ‘vaardigheid’ (de ‘natuurlijkheid’, waarmee de testtekst wordt voorgelezen; de aan- of afwezigheid van dialektisch getinte uitspraak; algemeen: de artikulatie). Vooral bij de vaardigheidsfaktor is de korrelatie tussen vreemde taal en moedertaal uiteraard erg groot: in de praktijk blijkt steeds weer, dat studenten, die hier laag scoren, ook in hun uitspraak van het Nederlands onder de maat blijven, en omgekeerd.¹¹ Uit de tabel blijkt nu, dat de kennisfaktor bij de mannelijke studenten zowel aan

	kennis		vaardigheid		totaal
	begin	eind	begin	eind	begin	eind
vrouwen	4.8	6.5	7.5	7.9	6.7	7.1
mannen	5.0	6.8	6.9	6.6	5.7	6.7

Tabel Uitspraakfaktoren

het begin als aan het eind van de kursus iets hoger is gewaardeerd dan bij de vrouwelijke studenten en dat de progressie bij beide groepen absoluut gezien ongeveer even groot is: beide groepen hebben hier dus ongeveer evenveel bijgeleerd. Een verrassend verschijnsel doet zich voor bij de vaardigheidsfaktor. Hier ligt het gemiddelde bij de vrouwen zowel aan het begin als aan het eind van de kursus beduidend hoger dan bij de mannen, maar bovendien hebben de vrouwen ongeveer evenveel bijgeleerd als de mannen afgeleerd hebben! Naar een verklaring voor dit verschijnsel kan men slechts gissen, maar aan de hand van uitspraken van anderen valt wel een poging te wagen. Vermoedelijk hebben alle studenten aan het begin van de kursus dezelfde motivatie gehad, nl. een zo goed mogelijke prestatie willen verrichten, waarbij ze dezelfde handicaps bezaten, zoals onbekendheid met het nieuwe onderwijsmilieu, gebrek aan kennis en ervaring in de geteste onderdelen, kortom: onzekerheid. Na de kursus zijn de handicaps goeddeels weggenomen en dan treedt een ‘typisch’ mannelijke eigenschap sterker op de voorgrond: onverschilligheid en de angst, ‘aanstellerig’ (‘verwijfd’?) te praten, hetgeen resulteert in een slordiger uitspraak.¹² Natuurlijk kan het ook als een ‘typisch’ vrouwelijke eigenschap worden gekenmerkt, dat deze faktoren bij vrouwen minder een rol spelen. In dit verband kan misschien gewezen worden op het feit, dat de logopedie hoofdzakelijk vrouwelijke beoefenaars kent en dus een van de typisch vrouwelijke beroepen is. Een ander punt is, dat het erg ongebruikelijk is, bij werkwoorden, die een notie ‘onduidelijk spreken’ bevatten, vrouwelijke subjekten te plaatsen: mompelen, grommen en brommen zijn typisch ‘mannelijke’ werkwoorden, die geen ‘vrouwelijk’ equivalent kennen, vgl.

‘Ik ga naar huis’,	{ mompelde }	hij }
‘Ik ga naar huis’,	{ gromde }	?zij }
‘Ik ga naar huis’,	{ bromde }	?zij }

Voor het trekken van definitieve konklusies is meer materiaal nodig en zou ook de test verfijnd kunnen worden, maar het is wel opvallend, dat de resultaten in de richting wijzen, die op grond van ander onderzoek te verwachten viel.

10 Hierbij dient te worden aangetekend, dat vooral de begincijfers over het algemeen geflatteerd zijn. Het is namelijk bij sommige beoordelingskriteria mogelijk een negatief resultaat te behalen, maar in de praktijk is dan steeds een 0 ingevuld.

11 Dit is ook therapeutisch van belang: bij behandeling door een logopedist worden vaak goede resultaten verkregen, hoewel bij zo'n behandeling de eigenaardigheden van de Duitse uitspraak normaliter niet aan de orde komen.

12 Door de test individueel, in een talenpraktikum, op de band op te nemen hoopten wij de faktor spreekangst grotendeels te elimineren. Als de zojuist geuite veronderstelling juist is, blijkt dat maar ten dele gelukt te zijn.

[p. 25]

Een verklaring voor de betere uitspraak van vrouwen is moeilijk te geven. Het is mogelijk, en akoustisch zelfs waarschijnlijk, dat deze in de gemiddeld hogere toonhoogte van de vrouwelijke stem te zoeken is: dit zou kunnen worden bevestigd door de korrelatie tussen een goede uitspraak en een relatief hoge toonhoogte in het algemeen te onderzoeken, niet alleen in het verschil tussen de mannelijke en de vrouwelijke stem dus maar ook in het verschil tussen hoge en lage stemmen bij vrouwen en vooral bij mannen, onderling.

1.5 De test voor spreekvaardigheid (mondelinge taalbeheersing) levert een vergelijkbaar beeld op. Begin- en eindcijfer van de vrouwelijke studenten (resp. 4.6 en 7.3) liggen hoger dan het begin- en eindcijfer van de mannelijke studenten (resp. 4.3 en 5.5), terwijl de progressie bij de vrouwen aanzienlijk groter is dan bij de mannen (namelijk resp. 2.7 en 1.2). Wanneer we ook hier een indeling maken in de twee faktoren ‘kennis’ (nl. blijkend uit de toepassing van morfologische en syntaktische regels en een juist woordgebruik) en ‘vaardigheid’ (spreken zonder al te veel haperingen, zinnen afmaken, edgl.), ontstaat het volgende diagram:

	kennis		vaardigheid		totaal
	begin	eind	begin	eind	begin	eind
vrouwen	4.3	6.4	6.7	7.2	4.6	7.3
mannen	4.0	5.1	5.6	6.4	4.3	5.5

Tabel Spreekvaardigheidsfaktoren

Vrouwelijke studenten slaan hier dus op alle gebieden (begin- en eindscore, progressie) een beter figuur dan mannen. Omdat een vergelijking van de beginen eindcijfers zonder meer niet goed mogelijk is (de test bestond nl. uit een op de band opgenomen vrij gesprek met een duur van 5 minuten, waarbij grote verschillen in de omvang van de produktie en dus in de hoeveelheid gemaakte fouten kunnen optreden) hebben de mannelijke en vrouwelijke beoordelaars ook de hoeveelheid gesproken tekst in een cijfer uitgedrukt.¹³ De gemiddelde begin- en eindcijfers van vrouwelijke (resp. 5.6 en 7.3, progressie ruim 30%) en mannelijke (resp. 5.9 en 6.3, progressie ± 76%) studenten hierbij tonen aan, dat het verschil in de begincijfers niet erg groot is (de vrouwelijke studenten waren misschien iets meer geimponeerd en onzekerder bij de eerste test), maar dat de verschillen in eindcijfers en vooral in progressie erg groot zijn. In dit verband lijkt het me nuttig een artikel van Joke Huisman (1976) te citeren:

Praatziek zijn vrouwen zeker niet meer dan mannen. ... Een opmerkelijk resultaat werd verkregen bij een Amerikaans onderzoek waarbij aan mensen een plaat werd getoond die ze in hun eigen woorden moesten omschrijven. Mannen bleken hiervoor meer tijd en woorden nodig te hebben dan vrouwen. De voor vrouwen kenmerkend geachte praatlust berust vermoedelijk dan ook op een misverstand.

Hoewel ik geen idee heb, hoe de begrippen ‘praatziekte’ en ‘praatlust’ moeten worden ingevuld, lijkt me Huismans konklusie op z'n zachtst gezegd iets te voorbarig. Het is immers even goed mogelijk dat vrouwen door een grotere ‘praatlust’ ook over een grotere taalvaardigheid beschikken en dus objekten gemakkelijker en minder omslachtig kunnen beschrijven: de hierboven gepresenteerde cijfers lijken me inderdaad meer in die richting te wijzen. Het komt me voor, dat een begrip als ‘praatziekte’ zich nauwelijks voor nader onderzoek leent en zelfs tot weerlegging provoceert, terwijl b.v. ‘verbale begaafdheid’ of iets dergelijks evaluatief neutraler is en een objektievere kijk veroorlooft.¹⁴

13 Ook deze waardering gebeurde met de 10-puntsschaal. Omdat geen exakte meting is verricht ligt hier een van de zwakste punten van de beoordeling. Doordat bij de beoordeling geen van de betrokkenen wist, dat het materiaal voor een onderzoek naar het verschil tussen vrouwen- en mannentaal zou worden gebruikt, is er op dit punt in elk geval niet naar een bepaald resultaat toegewerkt.

14 Bij de berekeningen is geen uitsplitsing gemaakt naar de sociale milieus, waaruit de studenten afkomstig zijn, omdat de groep daarvoor te klein en te heterogeen was. Voor zover de totale resultaten door deze faktor, waarvan het belang o.a. door Brouwer en Van der Post en door Teudgill is aangetoond, beinvloed is, geldt dit voor de beide groepen van mannelijke en vrouwelijke studenten in gelijke mate, omdat de spreiding over de verschillende sociale klassen bij beide groepen ongeveer gelijk bleek te zijn, zodat de relatieve verschillen tussen de resultaten van vrouwelijke en mannelijke studenten ook bij een grotere testgroep aanwezig zullen zijn.

2. Taal en vrouwen

Tot dusver heb ik me vrijwel uitsluitend beziggehouden met verschillen tussen mannen- en vrouwentaal, toegespitst op karakteristieke kenmerken van de vrouwentaal. Hoewel, zoals in verband met de lexico-semantische verschillen is opgemerkt, een aantal vrouwen deze kenmerken als behorend tot een verwerpelijk

[p. 26]

geacht rolpatroon vermijden, is tot nog toe geen aanwijzing gevonden voor diskriminatie van de vrouw door de taal, c.q. het taalgebruik. Als voorbeeld voor dit laatste kan dienen het door Toonstra & Van Veen en Lakoff gesignaleerde gebruik van mannelijke appellativa voor groepen van mensen en dieren, die uit mannelijke en/of vrouwelijke exemplaren kunnen zijn samengesteld¹⁵ en het dienovereenkomstig gebruik van mannelijke en vrouwelijke pronomina. Toonstra en Van Veen hebben daartoe bij een aantal at rondom gekozen pagina's uit de door hen onderzochte maatschappijleerboekjes vastgesteld, dat tegenover 211 substantiva die betrekking hebben op mannen slechts 37 substantiva voorkomen, die op vrouwen betrekking hebben¹⁶, bijna 6, maal zoveel dus. Zij konkluderen onder andere uit dit gegeven, dat mannen in maatschappijleerboekjes een belangrijkere plaats innemen dan vrouwen. Hoewel ik deze konklusie, die ook op grond van andere dan taalkundige argumenten door Toonstra en Van Veen getrokken wordt, niet in twijfel wil trekken, moet toch worden opgemerkt, dat deze door de taalkundige gegevens minder sterk wordt ondersteund, dan de auteurs suggereren. De verhouding 6 : 1 komt nl. tot stand, doordat als vrouwelijke appellativa slechts woorden worden opgemerkt, die ofwel duidelijk vrouwen aanduiden (zoals vrouw, meisje, moeder), ofwel een ‘vrouwelijke’ morfologie vertonen (werkster, leraŕes, kampioene), terwijl alle andere woorden als ‘mannelijk’ worden beschouwd (dominee, hoogleraren, astronauten, sollicitanten, secretaris-generaal, etc.), wat me onjuist lijkt, omdat het zonder meer mogelijk is met de zojuist geciteerde woorden ook naar vrouwen te verwijzen¹⁷. Uitsluitend mannen worden m.i. aangeduid door uitdrukkingen als melkboer (vs. melkvrouw), gevierde bink, neef, stamhoofd(?), etc. Bij het afchecken van de woordenlijst van Toonstra en Van Veen (p. 65f.) bleek, dat 106 van de 211 woorden uitsluitend op mannen betrekking kunnen hebben, terwijl de overige 105 zowel mannen als vrouwen kunnen aanduiden, waarbij ik in twijfelgevallen steeds voor de mannelijke groep heb gekozen. Mijn konklusie is, dat het onjuist is, een tweedeling aan te nemen en dat er beter een derde groep van in dit opzicht ‘neutrale’ woorden ingevoerd kan worden.¹⁸ Wel is het zo, dat onder de neutrale woorden geen woorden met een ‘vrouwelijke’ morfologie voorkomen (zoals vorstin): deze woorden zijn duidelijk gemarkeerd voor hun funktie, hetgeen bij mannelijke woorden doorgaans niet het geval is (tot de zeldzame uitzonderingen behoren weduwnaar naast weduwe en bruidegom naast bruid, waar in een ver verleden de mannelijke vorm is afgeleid van de vrouwelijke basisvorm). Het is overigens opvallend, dat het Duits gemakkelijker vrouwelijke afgeleide appellativa vormt dan het Nederlands. Terwijl van de woorden arts, burgemeester, staatssekretaris, commissaris der koningin, etc., een vrouwelijke vorm als beroepsaanduiding niet voorkomt, zijn in het Duits Arztin, Bürgermeisterin, Staatss ekretärin, Kommissärin, etc., heel goed mogelijk. Een verklaring daarvoor kan zijn het al eerder gekonstateerde feit, dat vrouwelijke vormen in het Duits al gebruikelijk waren, voordat vrouwen deze funkties gingen uitoefenen (Arztin = ‘vrouw van een arts’ werd Arztin =‘vrouwelijke arts’). Het Nederlands suffix -se, dat in wat archaisch taalgebruik voorkomt (dokterse, domineese, burgemeesterse), heeft een veel beperkter gebruik: alleen vrouwen van dorpsnotabelen worden zo aangeduid. Ook andere Nederlandse afleidingssuffixen als -in, -es (se) en -ster zijn in hun toepassingsmogelijkheden kennelijk meer gerestringeerd dan het Duitse -in.

Bij de pronomina doen zich soortgelijke verschijnselen voor¹⁹. Voor de keuze tussen mannelijke en vrouwelijke pronomina is eigenlijk niet zozeer het biologisch geslacht van de persoon, waarnaar verwezen wordt, doorslaggevend, als wel het grammatikale geslacht van het woord, dat gepronominaliseerd wordt, vgl. De raad heeft de stad een standbeeld geschonken om z'n erkentelijkheid voor haar gastvrijheid tot uitdrukking te brengen. Omdat Noordnederlanders zich van het woordgeslacht doorgaans niet meer bewust zijn (dit in tegenstelling tot Belgen en vooral ook de Duitsers, die in hun taal niet zonder kennis van het woordgeslacht kunnen), overheerst bij niet-onzijdige woorden gewoonlijk het gebruik van mannelijke pronomina, omdat die van alle pronomina het minst gemarkeerd zijn, tenzij verwezen wordt naar een vrouw (de vrouw, het meisje ↑ zij). Ook in het Duits kunnen das Mädchen door sie in plaats van es en die Schildwache door er in plaats van sie gepronominaliseerd worden en is afwijking van het woorageslacht bij uitzondering dus mogelijk²⁰. Duidelijk is

15 Vgl. ook Annie Romein-Verschoor (1975, p. 3f.).

16 De verhouding bij eigennamen bedroeg 78 tegen 11 en bij persoonlijke voornaamwoorden 122 tegen 29.

17 Sommige van de als mannelijk opgevoerde woorden duiden zelfs expliciet een groep aan (werkgeversbonden, studentengroep) en zouden, evenals de meeste woorden die met een meervoudsuitgang werden aangetroffen (de in de tekst genoemde en b.v. ook radio-adverteerders, radio-exploitanten waarmee zelfs organisaties kunnen worden bedoeld), niet in de lijst mogen voorkomen. Het is heel goed mogelijk, dat Toonstra en Van Veen uit de kontekst waarin deze woorden voorkwamen konklusies konden trekken. Hierover geeft hun studie echter geen uitsluitsel.

18 DeStefano e.a. (1977) spreken van sex-indefinite terms. Uit een experiment met dit soort woorden bleek hen, dat mannelijke proefpersonen ‘tended to choose a single male figure for person except when the statement was about a person being overweight; then they tended to choose the single female referent’. Van belang is dus in elk geval de kontekst, waarin een neutraal woord voorkomt.

19 Vgl. ook Annie Romein-Verschoor (1975, p. 6 en passim) en Joke Huisman (1977)

20 Een konsekwente pronominalisatie trof ik onlangs aan op een geboortekaartje: ‘Ich bin ganz stolz auf mein Schwesterchen, Zwar ist es noch sehr klein, aber. einen Namen für es habe ich schon’ (onderstreping van mij).

[p. 27]

weer, dat de vrouwelijke vormen gemarkeerd zijn, meer informatie bevatten dan de mannelijke vormen, zodat ook hier weer sprake is van taalintern eenrichtingsverkeer. Overigens duidt deze hele diskussie erop, dat de grammatikale begrippen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig voor het genus hoogst ongelukkig gekozen zijn²¹ (evenals bv. de syntaktische begrippen meewerkend en lijdend voorwerp en de begrippen sterk en zwak bij het werkwoord). Wanneer met name Amerikaanse feministen zich aan dit soort verschijnselen storen, leidt dat tot voorstellen voor bewuste en ingrijpende wijzigingen van de taal. Lakoff is van mening dat, afgezien van de vraag of het überhaupt wenselijk is, deze mogelijkheid op korte termijn niet gerealiseerd kan worden en adviseert overigens vrouwen(bewegingen), de hulp van linguisten in te roepen, wanneer zij de diskriminatie in de taal wensen aan te pakken.²² Voor een aantal belangrijke Amerikaanse uitgeverijen als McGraw-Hill, Macmillan en Holt, Rinehart & Winston is deze kritiek aanleiding geweest tot het opstellen van handleidingen voor auteurs, met de bedoeling

to eliminate sexism in future textbooks in a variety of ways. These include a goal of 50/50 sexual representation in examples, drills, and dialogues; the avoidance of stereotypie roles for either sex; an equal emphasis on cultural contributions by women; the choice of reading passages and selections which neither denigrate women nor ignore female authors. (Nuessel 1977, p. 22)

Lakoff besteedt uitvoerig aandacht aan het verschillend gebruik van de woorden lady en woman in het Amerikaans-Engels.²³ Zij merkt op, dat er een zekere voorkeur bestaat voor het gebruik van lady in plaats van woman, een voorkeur die niet gesignaleerd wordt voor gentleman naast man; gentleman wordt volgens Lakoff veel minder frequent gebruikt dan man, zeker gezien in relatie tot de woorden lady en woman. zij beschouwt het woord lady als een eufemisme dat, als alle eufemismen, gebruikt wordt ‘to put a better face on something people find uncomfortable’ (p. 60) en dat bovendien vaak gebruikt wordt voor de verwijzing naar vrouwen uit lagere sociale klassen.²⁴ Een parallel ziet zij in het gebruik van eufemismen voor kleurlingen, waarmee juist het kleuraspekt wordt omzeild, vgl. de recente nieuwe uitdrukkingen ‘Rijksgenoten’ voor gekleurde Surinamers, ‘aziatische Nederlanders’ voor Molukkers en ‘europese Nederlanders’ voor blanke landgenoten. Het eufemistische karakter van lady ligt volgens Lakoff (p. 61) in het feit dat

..it does not contain the sexual implications present in woman: it is not ‘embarassing’ in that way. If this is so, we may expect that, in the future, lady will replace woman as the primary word for the human female, since woman will have become too blatantly sexual.

Afgezien hiervan geldt, dat het Nederlandse woord dame in ieder geval een grotere informatiewaarde heeft dan vrouw, getuige de, afgezien van leeftijdsfaktoren bijna tautologische zin? Zij is een vrouw naast Zij is een dame (Zij is een èchte vrouw is natuurlijk o.k., omdat èchte hier de informatie draagt, die de zin niet-tautologisch maakt). Ook in het Nederlands blijkt er een verschil in bruikbaarheid te bestaan tussen de woorden dame en vrouw²⁵:

vrouwentaal	*damestaal
*vrouwenvoetbal/-tennis	damesvoetbal/-tennis
*vrouwenkrans	dameskrans
vrouwenklub	damesklub
vrouwenpraatgroep	*damespraatgroep
vrouwenemancipatie	damesemancipatie
rode vrouwen	*rode dames
*rotary vrouwen	*rotary dames
werkvrouw	werkdame
*vrouwen (-toilet)	dames (-toilet)
*gezelschapsvrouw	gezelschapsdame
*vrouwenkapsalon	dameskapsalon
vrouwenarts	*damesarts
vrouwenkliniek	*dameskliniek
vrouwenblad	damesblad^26
vrouwenkwaaltje	*dameskwaaltje
*vrouwenverband	damesverband
vrouwencafé	*damescafé

21 Ze geven wel aanleiding tot grapjes, zoals in Walter Kempowski's roman Tadellöser & Wolff (1971, p. 17):

Einmal hatten wir Streit: was bedeutender wär, das männliche oder das weibliche Geschlecht.
Der Vater würde übertroffen durch die Regierung, sagte sie, mit dem Finger zählend; und der Kontinent durch die Erde.
Aber die Welt durch den Gott, antwortete ich, und der sei männlich.

22 Lakoff vermeldt in dit verband ook het streven, het woord history door herstory te vervangen. Uit het feit dat ze hier erg uitvoerig op ingaat valt af te leiden, dat het een belangrijk issue is.

23 Lakoff (1973, p. 45) vat haar standpunten als volgt samen: ‘The marginality and powerlessness of women is reflected in both the ways women are expected to speak, and the ways in which women are spoken of. In appropriate women's speak, strong expression of feeling is avoided, expression of uncertainty is favored, and means of expression in regard to subject-matter deemed ‘trivial’ to the ‘real’ world art elaborated. Speech about women implies an object, whose sexual nature requires euphemism, and whose social roles are derivative and dependent in relation to men. The personal identity of women thus is linguistically submerged; the language works against treatment of women, as serious persons with individual views’.

24 p. 59: ‘.. cleaning lady is at least as common as cleaning woman, saleslady as saleswoman’.

25 Het teken ‘*’ betekent hier niet noodzakelijk, dat de genoemde vorm volkomen onacceptabel is: het kan ook minder gebruikelijke woorden markeren.

26 Er bestaat een verschil tussen beide soorten bladen. Een vrouwenblad is b.v. Opzij (in Duitsland Emma), terwijl Margriet, Libelle, etc. tot de damesbladen gerekend kunnen worden, ook al afficheren ze zichzelf sinds kort ook wel als vrouwenblad.

[p. 28]

Uit deze optelling kan afgeleid worden, dat de door Lakoff ten aanzien van het verschil tussen lady en woman in het Amerikaans gemaakte observaties ook voor het Nederlands geldig zijn: hierbij speelt een rol, dat door de vrouwenbeweging (niet* damesbeweging) het woord vrouw kennelijk wordt opgewaardeerd. De sociale skala ligt in het Nederlands echter precies omgekeerd en reikt van juffrouw (type-, toilet-, koffiejuffrouw) en vrouw (werkvrouw) tot dame (dameskrans). Onafhankelijk van Lakoff wijst Annie Romein-Verschoor (1975, p. 12ff., 20) op een mogelijke korrelatie tussen sociale status en ‘uncomfortable feelings’ over sexualiteit, bij vrouwen. Het bestaan van een dergelijke korrelatie zou een interessante ondersteuning kunnen zijn van Lakoffs hypothese, althans voor het Nederlands: omdat de benoeming van de sociale skala in het Amerikaans precies omgekeerd verloopt kan deze korrelatie ook als argument tegen Lakoffs hypothese met betrekking tot het Amerikaans worden opgevat. Het verschil tussen mannen en heren lijkt me in het Nederlands overigens parallel te zijn aan dat tussen vrouwen en dames:

mannenpraatgroep	*herenpraatgroep
*mannensociëteit	herensociëteit
*mannen (-toilet)	heren (-toilet)
*mannenondergoed	herenondergoed
mannenblad	*herenblad
mannenkwaal	*herenkwaal

3. Konklusies

Samenvattend kan gezegd worden, dat de lexico-semantische verschillen tussen mannen en vrouwentaal miniem zijn: slechts weinig woorden kunnen als typisch vrouwelijk worden aangeduid, en deze woorden zullen vermoedelijk steeds meer een kwijnend bestaan gaan leiden. Over een groter gebruik van diminutiefsuffixen voor vrouwen valt zonder uitgebreider onderzoek weinig zinnigs te zeggen; hetzelfde geldt voor de tag-vraag, algemeen het gebruik van vraagzinnen in bevestigende zin. De verschijnselen die door eigen onderzoek op het gebied van de taalverwerving en door Brouwer en Van der Post naar fonetische variatie zijn gekonstateerd kunnen aanleiding geven tot allerlei vermoedens, waarvan er echter geen enkele op een minder belangrijke of lager geschatte rol van de vrouw hoeft te wijzen. In het algemeen kunnen de resultaten van dit soort onderzoek alle kanten op geinterpreteerd worden: voor wie dat wil valt er uit af te leiden, dat vrouwen praatziek zijn, maar evenzeer, dat ze een beter ‘taalgevoel’ of een grotere geoefendheid in het omgaan met taal hebben dan mannen, hetgeen als erg positief mag worden beschouwd. Vooroordelen laten zich door de resultaten van dit soort onderzoek nu eenmaal niet afbouwen.

Blijft over de wijze waarop vrouwen worden aangeduid (vrouw vs. dame, neutrale en vrouwelijke appellativa, pronominalisatie). Voor zover er van diskriminatie door de taal als zodanig sprake kan zijn, wat me erg twijfelachtig lijkt, liggen hier mogelijke kandidaten voor die rol, hoewel het diskriminerend karakter van appellativa sterk opgeblazen kan worden door de ontoelaatbare verwisseling van de grammatikale kategorieën ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ met de gelijknamige biologisch-sociale begrippen.

A.P. ten Cate

[p. 31]

Literatuur

Ammon, U. (1973). Probleme der Soziolinguistik. Tübingen

Appel, R., G. Hubers & G. Meijer (1976). Sociolinguistiek. Utrecht

Brend, R.M. (1972). ‘Male-female intonation patterns in American English’. In: A. Rigault & R. Charbonneau (eds). Proceedings of the seventh international congress of phonetic sciences. The Hague, 866-870.

Brouwer, D. & A. van der Post (1976). ‘Taal en sexe’. Publikatie nr. 11 van het Instituut voor Algemene Taalwetenschap, Universiteit van Amsterdam.

ten Cate, A.P. (1975). ‘Het nut van een intensieve kursus’. Publikatie nr. 14 van Instituut voor Toegepaste Taalkunde, Rijksuniversiteit Groningen.

DeStefano, J.S., M.W. Kuhner, H.B. Pepinsky & L.R. Walum (1977). ‘An investigation of referents of sex-indefinite terms in English’. Vienna, 12th International Congress of Linguists (abstract).

Huisman, J. (1976). ‘Wie heeft er het meest te zeggen? Taalverschillen tussen mannen en vrouwen’. De Groene Amsterdammer van 1.12.1976. (1977) ‘Taal maakt vrouwen onzichtbaar’. NRC Handelsblad van 10.9.1977

Kempowski, W. (1971). Tadellöser & Wolff. Ein bürgerlicher Roman. München.

Labov, W. (1966). The social stratification of English in New York City. Washington, D.C.

Lakoff, R. (1973). ‘Language and woman's place’. Language in Society 2, 45-80.

Leippe, H. (1977). ‘Deutsche Dialekte. ...wie uns der Schnabel gewachsen ist’. Zeitmagazin Nr. 50/2. Dezember 1977, 30-44.

Nuessel, F.H. (1977). ‘Resource Guide: Sexism in Language Texts’. Language Sciences No. 46, 22-23.

Platt, J.T. & H.K. Platt (1975). The social significance of speech. An introduction to and workbook in sociolinguistics. Amsterdam.

Romein-Verschoor, A. (1975). ‘Over taal en seks, seksisme en emancipatie’. De Gids 138, 3-29.

Sachs, J., Ph. Lieberman & D. Erickson (1973). ‘Anatomical and cultural determinants of male and female speech’. In: R.W. Shuy & R.W. Fasold (eds). Language attitudes: current trends and prospects. Washington, D.C. 74-84.

Toonstra, B. & U. van Veen '1976). ‘Inhoudsanalyse van maatschappijleerboekjes op de rolverdeling tussen mannen en vrouwen’. Doktoraalskriptie, Sociologisch Instituut, Rijksuniversiteit Groningen.

Trudgill, P. (1972). ‘Sex, covert prestige and linguistic change in the urban British English of Norwich’. Language in Society 1, 179-195. - (1974). The social differentation of English in Norwich Cambridge.

van de Ven, M.Ch.J. (1975). ‘Verschil tussen taal van mannen en die van vrouwen’. Forum der Letteren 16, 54-65.

Wolfram, W.A. & R.W. Fasold (1974). The study of social dialects in American English Englewood Cliffs, N.J.