Tabu. Jaargang 8

[p. 15]

[Nummer 2/3]

Bijzinnen van graadaanwijzend gevolg.

Tot de klasse van wat Den Hertog (1973: II, 123-125) bijzinnen van graadaanwijzend gevolg noemt, behoren onder andere zulke bijzinnen als in de volgende voorbeelden:

(1)	Deze man is zo rijk dat hij zich die weelde veroorloven kan.
	Er waren zoveel toeschouwers dat de tribunes het dreigden te begeven.
	Het was zo'n teleurstelling voor hem dat hij er stil van werd.

Dergelijke bijzinnen onderscheiden zich in tenminste twee opzichten.

Ten eerste is het mogelijk om een pronominaal subject of object in de hoofdzin en een niet-pronominale NP in de bijzin van graadaanwijzend gevolg coreferentieel te interpreteren (met de gecursiveerde elementen in de bedoelde interpretatie):

(2)	Hij had zich jarenlang zo verdienstelijk gemaakt dat de directie besloot om de klerk tot souschef te promoveren.
(3)	Zoveel collega's verafschuwden hem dat de gekwelde am btenaar besloot naar een andere betrekking uit te zien.

Een dergelijke interpretatie is echter uitgesloten in het geval van een zogenaamde voorwerpszin:

(4)	*Hij vernam dat de directie de klerk tot souschef gepromoveerd had.
(5)	*Het college deelde hem mee dat de gekwelde ambtenaar naar een andere betrekking diende uit te zien.

Ten tweede is de interpretatie van zulke bijzinnen van graadaanwijzend gevolg in veel gevallen afhankelijk van het aan het werkwoord in de hoofdzin toegekende bereik (zie ook Liberman 1974: 86-88; Williams 1974: 191-195; Bach 1977: 642-644; Williams 1977: 122-125):

(6)	Deze ambtenaar is van plan om zoveel luxeartikelen aan te schaffen dat zijn buren er zich over verbazem

Indien het bereik van het werkwoord in de hoofdzin zich uitstrekt over de bijzin van gevolg, dient de geestesgesteldheid van de buren geinterpreteerd te worden als het door de betreffende ambtenaar berekende resultaat van de aanschaf van een zekere hoeveelheid luxeartikelen. Als de bijzin van gevolg echter buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt, dient de mentale gesteldheid van de buren veeleer geinterpreteerd te worden als het resultaat van de plannen van de desbetreffende ambtenaar voor de aanschaf van een bepaalde hoeveelheid luxeartikelen.

Evenzo is de meest natuurlijk interpretatie van zin (7) die, waarbij de vermelding van het gevaar van dijkdoorbraken deel uitmaakt van de weervoorspelling:

(7)	De weerberichten voorspellen zo'n zware storm dat de kans op dijkdoorbraken groot is.

Daarentegen ligt het voor de hand om zin (8) zo te interpreteren dat het besluit tot de instelling van dijkbewaking het resultaat is van de weervoorspelling en niet, zoals in (7), deel uitmaakt van de weervoorspelling zelf:

(8)	De weerberichten voorspellen zo'n zware storm dat men tot de instelling van dijkbewaking besloten heeft.

Aangetoond kan worden dat er een zekere samenhang bestaat tussen deze twee eigenschappen van dergelijke bijzinnen van graadaanwijzend gevolg.

De volgende voorbeelden laten een duidelijk verschil in interpretatiemogelijkheden zien:

(9)	Karel ambieerde zo'n goede betrekking dat zijn echtgenote hun relatie niet zou durven te verbreken.
(10)	Karel ambieerde zo'n goede betrekking dat zijn echtgenote hun relatie niet heeft durven te verbreken.

Terwijl de aanwezigheid van het intentionele ‘zou’ in zin (9) dwingt tot een interpretatie waarbij het bereik van het werkwoord in de hoofdzin zich uitstrekt over de bijzin van graadaanwijzend gevolg, is tengevolge van een schending van de consecutio temporum de enige interpretatie van zin (10) die, waarbij de bijzin van gevolg buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt. (Hierbij gaan wij voorbij aan de interpretatie van zin (9) onder een voorspellende lezing van het modale werkwoord ‘zou’.)

[p. 16]

Met dit verschil in bereik correspondeert een verschil in coreferentiemogelijkheden. Het volgende voorbeeld toont aan dat een pronominaal subject in de hoofdzin en een niet-pronominale NP in dé bijzin van graadaanwijzend gevolg niet coreferentieel geinterpreteerd kunnen worden, indien de bijzin van gevolg door de aanwezigheid van het intentionele ‘zou’ binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt:

(11)	* Hij ambieerde zo'n goede betrekking dat Karels echtgenote hun relatie niet zou durven te verbreken.

Een dergelijke interpretatie is echter mogelijk als de bijzin van graadaanwijzend gevolg niet binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt:

(12)	Hij ambieerde zo'n goede betrekking dat Karels echtgenote hun relatie niet heeft durven te verbreken.

Evenzo lijkt er een verschil te bestaan tussen de voorbeelden in (13) onder die ‘natuurlijke’ interpretatie waarbij de bijzin van gevolg binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt, en de voorbeelden in (14) waar de bijzin van gevolg in de ‘natuurlijke’ lezing buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt:

(13)	Karel wil zo'n hoog inkomen dat hij zich de luxe van een auto veroorloven kan.
	*Hij wil zo'n hoog inkomen dat Karel zich de luxe van een auto veroorloven kan.
(14)	Karel wil zo'n hoog inkomen dat hij naar onze mening de realiteit uit het oog verloren heeft.
	Hij wil zo'n hoog inkomen dat Karel naar onze mening de realiteit uit het oog verloren heeft.

De tweede voorbeeldzin in (13) is slechts dan aanvaardbaar als aan die zin de ‘onnatuurlijke’ interpretatie opgelegd wordt, waarin de luxe die Karel zich veroorloven kan het resultaat is van zijn verlangens. Daarentegen wordt de tweede voorbeeldzin in (14) onaanvaardbaar als die zin zo geinterpreteerd wordt dat de bijzin van graadaanwijzend gevolg binnen het bereik van het werkwoord ia de hoofdzin valt, zodat onze opinie over Karel het door hem gewilde resultaat is van een bepaald inkomen.

In tegenstelling tot een pronominaal subject, kunnen een pronominaal object (direct of indirect) in de hoofdzin en een niet-proniminale NP in de bijzin van graadaanwijzend gevolg wel degelijk coreferentieel geinterpreteerd worden:

(15)	Hij beloofde haar zoveel juwelen dat Maries bijouteriedoos binnen de kortst mogelijke tijd vol zou raken.

Onder de intentionele interpretatie van het modale werkwoord ‘zou’ valt de bijzin van gevolg in (15) binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin, zonder dat daarmee de aangegeven coreferentiële interpretatie van een pronominaal indirect object in de hoofdzin en een niet-pronominale NP in de bijzin van gevolg onmogelijk wordt.

Op grond van deze correlaties mag men concluderen dat aan de geconstateerde bereikverschillen een structurele factor ten grondslag ligt, en wel als volgt. Zoals Reinhart (1974, 1976) overtuigend heeft aangetoond, is de coreferentiële interpretatie van een pronomen en een niet-pronominale NP alleen dan mogelijk als de niet-pronominale NP niet tot het domein van de pronominale NP behoort, waarbij onder het domein van een categorie K zowel K zelf als alle categorieën die K c-commandeert, verstaan wordt. De c-commandeer-relatie is als volgt gedefinieerd:

(16)	Een categorie K c-commandeert een categorie L dan en slechts dan als (i) K niet gedomineerd wordt door L en L niet gedomineerd wordt door K en (ii) L gedomineerd wordt door de eerste categorie waardoor K gedomineerd wordt.

Met behulp van deze definitie kan men in een structuur als (17) een aantal domeinen onderscheiden:

[p. 17]

Het domein van de categorie B bestaat uit B zelf en de categorieën C, F en G, aangezien B de categorieën C, F en G c-commandeert. Het domein van C omvat daarentegen de categorieën C, B, D en E. Tot het domein van D behoren slechts de categorieën D en E, aangezien D geen enkele andere categorie dan E c-commandeert. Het domein van E, tenslotte, is gelijk aan het domein van D.

Als nu de coreferentiële interpretatie van een pronominale en een niet-prominale NP slects dan mogelijk is als de niet-pronominale NP buiten het domein van de pronominale NP valt, dan is het te verwachten dat de volgende voorbeelden onder een coreferentiële interpretatie een verschil in de mate van aanvaardbaarheid vertonen:

(18)	* Hij denkt dat Karel ziek is.
(19)	Zijn vader denkt dat Karel ziek is.

Zoals uit de structuren in (20) en (21) blijkt, is de niet-pronominale NP (NP_-p immers een element van het domein van de pronominale NP (NP_P) in (18), maar niet in (19).

Binnen een dergelijk kader dient het contrast tussen de zinnen (2) en (3) enerzijds en de zinnen (4) en (5) anderzijds, geinterpreteerd te worden als een direct gevolg van een verschil in structurele positie tussen zogenaamde voorwerpszinnen en bijzinnen van graadaanwijzend gevolg. Als structuur (22) de positie van voorwerpszinnen weergeeft, dan is elke NP in de voorwerpszin een element van het domein van het subject of object in de hoofdzin en is een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de voorwerpszin en een pronominaal subject of object in de hoofdzin uitgesloten.

[p. 18]

Als daarentegen structuur (23) de positie van bijzinnen van graadaanwijzend gevolg zoals in (2) en (3) weergeeft, dan is geen enkele NP in de bijzin van gevolg een element van het domein van het subject of object in de hoofdzin en is een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de bijzin van gevolg en een pronominaal subject of object in de hoofdzin niet uitgesloten.

Evenzo dient bijvoorbeeld het contrast tussen de zinnen (24) en (25) geassocieerd te worden met een verschil in structurele positie tussen de beide prepositionele om-zinnen:

In zulke zinnen als (24), waar het ‘begrepen’ subject van de prepositionele om-zin gelijk is aan het object in de hoofdzin, is een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de prepositionele om-zin en een pronominaal object in de hoofdzin onmogelijk. Daarentegen is in zinnen zoals (25), waar het ‘begrepen’ subject van de prepositionele om-zin gelijk is aan het subject van de hoofdzin, een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de prepositionele om-zin en een pronominaal object in de hoofdzin toegestaan. Derhalve dient men binnen het geschetste kader onderscheid te maken tussen twee typen prepositionele om-zinnen, zoals aangegeven in structuur (26).

Aangezien elke NP in de ‘lage’ prepositionele om-zin een element is van het domein van het object in de hoofdzin, is een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de ‘lage’ om-zin en een pronominaal object in de hoofdzin uitgesloten. Anderzijds is geen enkele NP in de ‘hoge’ prepositionele om-zin een element van het domein van het object in de hoofdzin en dus is het te verwachten dat een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de ‘hoge’ om-zin en een pronominaal object in de hoofdzin mogelijk is.

Zoals reeds is opgemerkt, is de interpretatie van bijzinnen van graadaanwijzend gevolg afhankelijk van het aan het werkwoord in de hoofdzin toegekende bereik (zie de voorbeelden (7) en (8)) en correspondeert met bereikverschillen zoals in (9), (10), (13) en (14) een verschil in coreferentiemogelijkheden (zie (11) en (12) en wederom (13) en (14)). Op grond van het feit dat een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de bijzin van graadaanwijzend gevolg en een pronominaal subject in de hoofdzin uitgesloten is als de bijzin van gevolg binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt, zoals in (11) en het tweede voorbeeld in (13), moet men concluderen dat in dergelijke gevallen de bijzin van graadaanwijzend gevolg, en dus elke NP in die bijzin, tot het domein van het pronominale subject in de hoofdzin behoort. Aan zulke zinnen ligt dus een globale structuur als in (27) ten grondslag.

[p. 19]

Een dergelijke structuur voorspelt terecht dat een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in een bijzin van graadaanwijzend gevolg die binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt, en een pronominaal object in de hoofdzin, zoals in zin (15), toegestaan is.

De structuren in (23) en (27) tonen aan dat een onderscheid gemaakt moet worden tussen ‘hoge’ bijzinnen van graadaanwijzend gevolg (zie (23)) en ‘lage’ bijzinnen van graadaanwijzend gevolg (zie (27)), zoals wij ook een onderscheid gemaakt hebben tussen ‘hoge’ prepositionele om-zinnen en ‘lage’ prepositionele om-zinnen (zie (26)). Hoge’ bijzinnen van graadaanwijzend gevolg vallen buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin en laten een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de bijzin van gevolg en een pronominaal subject in de hoofdzin toe, terwijl ‘lage’ bijzinnen van graadaanwijzend gevolg binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin vallen en een coreferentiële interpretatie van een niet-pronominale NP in de bijzin van gevolg en een pronominaal subject in de hoofdzin niet toelaten.

Tot slot dient er op gewezen te worden dat bijzinnen van graadaanwijzend gevolg niet onder alle omstandigheden zo geinterpreteerd kunnen worden dat zij binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin vallen. De volgende voorbeelden tonen dit ondubbelzinnig aan:

(28)	Veel mensen willen zoveel geld verdienen dat de economie in het slop raakt.
(29)	Zoveel mensen willen veel geld verdienen dat de economie in het slop raakt.
(30)	Zoveel mensen willen zoveel geld verdienen dat de economie in het slop raakt.

Hoewel de bijzin van graadaanwijzend gevolg in zin (28) zowel binnen als buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin kan vallen, is in zin (29) alleen die interpretatie mogelijk, waarbij de bijzin van graadaanwijzend gevolg buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt. Evenzo laat zin (30) alleen die interpretatie toe, waarbij de bijzin van graadaanwijzend gevolg buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt.

De zinnen (28) en (29) verschillen van elkaar in die zin dat de aan de bijzin van gevolg voorafgaande aanduidende graadbepaling het object van de hoofdzin is in (28), maar het subject van de hoofdzin in (29). Op grond van dit verschil kan men de volgende restrictie op de interpretatie van bijzinnen van graadaanwijzend gevolg plaatsen:

(31)	Een bijzin van graadaanwijzend gevolg kan niet met een aanduidende graadbepaling geassocieerd worden als de bijzin van graadaanwijzend gevolg tot het domein van de aanduidende graadbepaling behoort.

Uit (31) en de eis dat een bijzin van graadaanwijzend gevolg op straffe van ongrammaticaliteit met een aanduidende graadbepaling geassocieerd moet worden, volgt dat aan zin (29) niet een structuur zoals in (27) ten grondslag ligt, maar veeleer een structuur zoals in (23). Immers, de bijzin van graadaanwijzend gevolg behoort tot het domein van de aanduidende graadbepaling in een structuur als (27), indien die aanduidende graadbepaling de positie van het subject in de hoofdzin inneemt. In een structuur als (23) behoort de bijzin van graadaanwijzend gevolg echter niet tot het domein van de aanduidende graadbepaling, zelfs niet indien die aanduidende graadbepaling de positie van het subject van de hoofdzin inneemt. Derhalve kan zin (29), in tegenstelling tot zin (28), alleen zo geinterpreteerd worden dat de bijzin van graadaanwijzend gevolg buiten het bereik van het werkwoorde in de hoofdzin valt.

In zin (30) wordt de bijzin van graadaanwijzend gevolg voorafgegaan door twee aanduidende graadbepalingen, waarvan de ene het subject van de hoofdzin is en de andere het object. Indien de beide aanduidende graadbepalingen een parallel intonatiecontour vertonen, zoals wij tot nu toe stilzwijgend hebben aangenomen,

[p. 20]

kan de bijzin van graadaanwijzend gevolg niet binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin vallen. Om dit te verantwoorden dient de restrictie in (31) als volgt gewijzigd te worden:

(32)	Een bijzin van graadaanwijzend gevolg kan niet met een aanduidende graadbepaling geassocieerd worden als de bijzin van graadaanwijzend gevolg tot het domein van een aanduidende graadbepaling behoort die niet geassocieerd is met een bijzin van graadaanwijzend gevolg.

Deze restrictie sluit uit dat de bijzin van graadaanwijzend gevolg in (30) binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt, maar voorspelt dat een zin als (33) aanvaardbaar is:

(33)	Zoveel mensen willen zoveel geld verdienen dat zij zich de luxe van een auto veroorloven kunnen dat de economie in het slop dreigt te raken.

In zin (33) is de interne bijzin van gevolg geassocieerd met het object van de hoofdzin en valt hij binnen het bereik van het werkwoord in de hoofdzin, terwijl de externe bijzin van gevolg geassocieerd is met het subject van de hoofdzin en buiten het bereik van het werkwoord in de hoofdzin valt. Deze voorspelling lijkt juist.

De interpretatie van zin (30) onder een niet-parallel intonatiecontour van de beide aanduidende graadbepalingen en de konsekwenties daarvan voor de in (32) geformuleerde restrictie laat ik hier verder buiten beschouwing.

F. Zwarts

Literatuur:

E. Bach (1977), ‘Review of P. Postal: On Raising’, Language 53, 621-654.

C.H. den Hertog (1973), Ingeleid en bewerkt door H. Hulshof. Amsterdam. Nederlandse Spraakkunst.

M. Liberman (1974), ‘On conditioning the rule of subj.-aux. inversion’, in: E. Kaisse and J. Hankamer (eds.), Papers from the Annual Meeting of the North Eastern Linguistic Society. Harvard University.

T. Reinhart (1974), ‘Syntax and coreference’, in: Kaisse and Hankamer (eds.).

T. Reinhart (1976), The Syntactic Domain of Anaphora. MIT.

E. Williams (1974), Rule Ordering in Syntax. MIT.

E. Williams (1977), ‘Discourse and Logical Form’, Linguistic Inquiry 8, 101-139.