Tabu. Jaargang 7

[p. 39]

Spierinkjes
Imperatief en Negatie

De imperatief-tranformatie is een ‘governed rule’ (Lakoff): een regel die lexicale uitzonderingen toelaat. T-passief is ook zo'n regel: sommige werkwoorden, hoewel ze transitief zijn, d.i. aan de syntactische (semantische?!) karakteristiek V + NP voldoen, kunnen alleen in actieve zinnen (predikaten) optreden, niet in passieve. Waaróm kunnen ze dat niet? De verklaring is dunkt me niet zo gemakkelijk te geven. Daarentegen ligt bij de lexicaal geregeerde regel T-imp. de verklaring voor de hand: Waarom:

(1)	*Vind de bal	- Zoek de bal
	*Weet het antwoord	- Geef het antwoord
	*Verdrink in zee	- Spring in zee
	*Lijk op je moeder	- Kijk naar je moeder
	*Schrik!	- Zwijg!
	*Hoor die vogel niet	- Luister niet naar hem
	*Heb koorts	- Heb geduld
	*Wees bang	- Wees voorzichtig
	*Wor(d) verkouden	-

? Antwoord: je kunt iemand niet bevelen, opdragen, aanraden, (......), iets te doen of niet te doen wat niet in zijn macht ligt, wat hij niet in de hand heeft (......), om te doen of te laten; het werkwoord moet een ‘beheersbaar gebeuren’ noemen wat niet (helemaal) hetzelfde is als non-stative (S.C. Dik).

Die ± beheersbaarheid verklaart dat ook passieve imperatieven niet mogelijk zijn:

(2)	*Word geprezen (en ge zult...)
	*Wor(d) binnenkort aan je blindedarm geopereerd

Op deze beheersbaarheidconditie bestaat zoals bekend een bepaald soort uitzondering, nl. die van zinnen als

(3)	Word maar eens afgeranseld door twee dronken kerels (...)
	Heb maar eens 8 kinderen (...)
	Wees maar eens flink bang (...)
	Wor(d) maar eens goed verkouden (...)

Paardekooper spreekt van schijnbare imperatief en ziet er een voorwaardelijke betekenis in: ‘Stel nou 's dat je in de vervelende omstandigheid was dat...’.

Daarmee is evenwel de kous van de uitzonderingen op de gesignaleerde regel niet af. Er valt te denken aan:

a) imperatief + negatie:

(4)	Val niet!
	Wees niet bang
	Krijg maar geen ongeluk
	Verdrink maar niet
	Wor(d) maar niet verkouden
	Snurk niet zo!

Hetzelfde verschijnsel doet zich (uiteraard) ook voor bij werkwoordelijke uitdrukkingen:

(5)

^*Sla een figuur

- Sla maar geen figuur

Kenmerk: (ook hier) vaak, maar niet perse, aanwezigheid van maar.

De betekenis is: ik geef je/u de goeie raad, waarschuw je/u (......), te zorgen dat iets niet gebeurt, je/u niet overkomt: hoewel het niet van iemands wil afhankelijk is of hij wel of niet valt, bang is, een ongeluk krijgt, verdrinkt,

[p. 40]

verkouden wordt of (in zijn slaap) snurkt, kan hij er blijkbaar wel iets aan doen dat zulke onbeheersbare gebeurens nïet gebeuren; was dat anders dan zou het even ‘zinloos’ zijn hem met zinnen als (4) te waarschuwen etc. als het is om hem met die van (1) iets te bevelen, etc. Hier zou uit kunnen volgen dat negatieve zinnen niet zonder meer ontkende ‘positieve’ zinnen zijn, maar er een ‘eigensoortigheid’ op na houden. Ontkenning is een heel bijzonder verschijnsel. Maar dit terzijde.

Er is met imperatieve zinnen nog wel meer aan de hand, speciaal ook op het punt van die beheersbaarheid. Wat is dat precies?

Ik denk nog aan

b)	(6)	Val dood
		Krijg de kelere

en andere, min of meer stereotiepe, verwensingen, die zich voorzover ik zie ook niet altijd aan de regel houden.

Is slapen een beheersbare ‘bezigheid’? Je zou zeggen van niet.

Maar toch:

c)	(7)	Slaap lekker
		Slaap, kindje, slaap

En dronken worden? Of andere ‘naamwoordelijke gezegdes’ met worden?

Vgl. zin

d)

(8)

Wor(d) (jij) maar een goed soldaat,

die toch weer anders is als de zinnen van (3).

Kortom: imperatieve zinnen vormen een ingewikkelder soort zinnen dan de grammatica wel eens wil doen voorkomen. En dan hebben we het hier nog maar alleen over ‘gebiedende’ zinnen met een imperatieve persoonsvorm voorop!

A. Sassen