Tabu. Jaargang 6

[p. 35]

[Nummer 4]

Over de Disjunctie Conditie op Anafora

1. Het probleem.

Bech (1952: 11) heeft erop gewezen dat het Nederlandse pronomen er, wanneer het bevat is in een NP, onder bepaalde voorwaarden anaforisch verbonden is met het hoofd van de betreffende NP, zoals in de volgende zinnen, waar door middel van onderstreping de anaforische relaties zijn aangeduid¹⁾:

(1)	a.	Boeken met illustraties op de omslagen ervan verkopen goed.
	b.	Een contract met onduidelijke clausules erin kan door de rechter ongeldig verklaard worden.
	c.	Redeneringen met conclusies die er niet dwingend uit volgen treft men vooral in de natuurkunde aan.
	d.	Een schrift zonder etiket erop was waar zij reeds vanaf het derde levensjaar naar verlangde.
	e.	Huizen zonder een school in de nabijheid ervan blijven lang onbewoond.
	f.	Loonmatiging zonder een ermee gepaard gaande intensievere bestrijding van het tandbederf is onaanvaardbaar.

De voorwaarden voor dergelijke anaforische relaties zijn betrekkelijk duidelijk. In het algemeen kan een in een NP bevat pronominaal er slechts anaforisch verbonden worden met het hoofd van de betreffende NP, als het bevat is in een door met of zonder ingeleide PP²⁾. De voorbeelden in (2) tonen aan dat een anaforische verbinding zoals in (1) onmogelijk is als aan deze voorwaarde niet is voldaan:

(2)	a.	*	Een bewijs voor het bestaan ervan is niet voorhanden.
	b.	*	De conclusie van de redenering die eraan vooraf gaat is onjuist.
	c.	*	Vervalsingen van de uitkomsten van het onderzoek ernaar zijn zeldzaam.
	d.	*	Illustraties van de overbodigheid ervan worden ten onrechte vermeden.

Anaforische relaties tussen het hoofd van een NP en een in die NP bevat pronomen blijven echter niet beperkt tot gevallen waarin het betreffende pronomen er is. Zoals uit de zinnen in (3) blijkt, kan in principe elk pronomen onder dezelfde voorwaarden als in (1) anaforisch verbonden zijn met het hoofd van de NP waarin het bevat is:

(3)	a.	Vrouwen met naden in hun nylons representeren de slaafsheid van het Eisenhower-tijdperk.
	b.	Een sollicitant met een scheiding in zijn haar werd de gelukkige.
	c.	Redevoeringen met heimelijke verwijzingen naar die van Hitler zijn niet ongebruikelijk.
	d.	Drie mannen zonder scheergerei bij zich vormden het doelwit van de achtervolgende politiemacht.
	e.	Onderzoekers zonder enig respect voor zichzelf of voor elkaar vullen de laboratoria van deze denk-tank.

Als het pronomen echter niet bevat is in een door met of zonder ingeleide PP, dan is een anaforische verbinding zoals in (3) uitgesloten³⁾:

(4)	a.	*	De belangstellenden voor de prestaties van hun sportvertegenwoordigers verdrongen zich achter de hekken.
	b.	*	Het bewijs dat het inconsistent is dateert uit 1901.
	c.	*	Beschrijvingen van de resultaten van die van voorgangers kenmerken de stilstand in dit vakgebied.
	d.	*	De directeur van zijn fabriek woont in Zwitserland.
	e.	*	De ontvangers van een beroep op zichzelf dienen zich tot de gemeentesecretarie te wenden.
	f.	*	De slachtoffers van een perscampagne tegen elkaar hebben zich verenigd.

1) Aan noties zoals ‘hoofd van’ moet in dit verband geen systematische betekenis morden gehecht. In (1) e.v. verstaan wij onder ‘hoofd’ de eerste leden van de onderstreepte paren.

2) Zinnen zoals (i) tonen echter aan dat er ook andere PPs zijn die zich zo gedragen:

(i)	Inzamelingen ten bate van de organisatoren ervan zijn aan de orde van de dag.

3) Voorbeelden zoals (i) voorspellen echter moeilijkheden, tenzij wij met Daalder en Blom (1976) aannemen dat het reflexieve pronomen anaforisch verbonden is met het Δ -subject, zoals in (ii):

(i)	Schrijvers van boeken over zichzelf zijn onuitstaanbaar.
(ii)	Schrijvers van [Δ[boeken]] over zichzelf zijn onuitstaanbaar.

[p. 36]

Deze verschijnselen zijn niet alleen belangrijk vanwege het merkwaardige contrast tussen door met of zonder ingeleide PPs aan de ene kant en de overige PPs aan de andere kant⁴⁾, maar vooral ook omdat de grammaticaliteit van de zinnen in (1) en (3) in strijd lijkt te zijn met een algemene conditie op anafora. Deze conditie, die bekend staat als de Disjunctie Conditie, wordt besproken in sectie 2. Vervolgens zal in sectie 3 met behulp van de resultaten van Blom (1976) worden aangetoond dat de grammaticaliteit van (1) en (3) geen tegenvoorbeeld is tegen de Disjunctie Conditie, maar veeleer een uitvloeisel van het onderscheid tussen PPs waarvoor gegeven lexicale elementen strikt gesubcategoriseerd zijn en PPs waarvoor dit niet het geval is (de ‘perifere’ PPs, in de terminologie van Blom (1976: 2)).

4) Zie echter noot 2

2. De Disjunctie Conditie.⁵⁾

De ongrammaticaliteit van zulke zinnen als in (2) en (4) toont aan dat het hoofd van een NP in het algemeen niet anaforisch verbonden kan zijn met een pronomen dat in de betreffende NP bevat is. Andere voorbeelden die hetzelfde verschijnsel illustreren zijn de ongrammaticale zinnen in (5):

(5)	a.	*	De dochter van de man die haar doodde was een anarchiste.
	b.	*	Twee bewijzen voor het bestaan van een oud manuscript dat er drie bevat vormden de kern van zijn artikel.

De veronderstelling dat de ongrammaticaliteit van (2), (4) en (5) in verband staat met het gegeven dat het anaforische pronomen in deze zinnen bevat is in de NP waarvan zijn antecedent het hoofd is, wordt bevestigd door een vergelijking van (2d), (4d) en (5a) met de grammaticale voorbeelden in (6):

(6)	a.	Gedichten zijn per definitie illustraties van de overbodigheid ervan.
	b.	Deze man is de directeur van zijn fabriek.
	c.	Deze vrouw was de dochter van de man die haar doodde.

Onder een grammatische theorie, nu, waarin geen restricties worden opgelegd aan de recursieve eigenschap van herschrijfregels en waarin zowel van links-recursieve conversies van het type NP → NP̑X als van rechts-recursieve conversies van het type NP → X̑NP gebruik wordt gemaakt, zoals in Ross (1967), is de structuur van bijvoorbeeld de subjects NP in (5a) als volgt:

Op grond van deze structuur is het niet goed in te zien waarom een anaforische relatie tussen NP₂ en NP₅ uitgesloten is, tenzij men genoegen neemt met een ‘beschrijvende’ conditie die een anaforische verbinding tussen twee NPs uitsluit, als de minimale categorie die het antecedent van de anaforische verbinding (NP₂) bevat een NP is (NP₁). Tegen een dergelijke conditie pleiten echter coördinaties zoals in (8), die onder dezelfde grammatische theorie gerepresenteerd worden als in (9):

(8)	De gijzelaars en hun familieleden zijn vertrokken.

Aangezien de minimale categorie die het antecedent van de anaforische verbinding (NP₂) bevat een NP is (NP₁), blijft de grammaticaliteit van (8) onverklaard.

Onder een grammatische theorie, echter, die uitsluitend centrumrecursieve conversies van het type A → X̑ȂY toelaat, zoals in Chomsky (1955: 187-8)⁶⁾, en die bovendien gebruik maakt van Harris' superscript conventies (Harris (1951) en, in navolging daarvan, Chomsky's (1972) X- conventie), is de structuur van de subjects NP in (5a) als volgt:

5) Zinnnen zoals (5a) zijn voor het eerst behandeld door H. Lasnik. De Disjunctie Conditie is voorgesteld door Chomsky en Vergnaud (zie Vergnaud (1974: 31-4)). De discussie in deze sectie is gebaseerd op het merk van Vergnaud.

6) Merk op dat axioma 7 in Chomsky (1955: 188) ook conversies zoals S → ....S en VP → ...VP uitsluit. Vergelijk in dit verband Chomsky (1955: 240, n. 11). Bij mijn weten is door geen van de theoretici van VP-complementatie aandacht besteed aan deze beperkingen op de recursiviteit van herschrijfgrammatica's. Ik hoop hier elders op terug te komen.

[p. 37]

De structuur in (10) verschilt in twee opzichten essentieel van de structuur in (7): de determinator de in (10) is de determinator van de gehele NP (=N²) de dochter van de man die haar doodde, en niet zoals in (7), van de NP de dochter, en bovendien is het prepositionele complement van de man die haar doodde in (10) het prepositionele complement van het nomen dochter, en niet, zoals in (7), van de NP de dochter.

Als men aanneemt dat de relatie tussen een anaforisch pronomen en zijn antecedent onderworpen is aan de restrictie dat de beide elementen dezelfde categoriale status bezitten, dan is het duidelijk dat de N² haar in (10) niet anaforisch verbonden kan worden met de dochter, aangezien deze rij, in tegenstelling tot in (7), zelfs geen constituent is. In feite is de enig mogelijke anaforische relatie in (10) die tussen de N² haar en de N² de dochter van de man die haar doodde.⁷⁾

Dit suggereert dat de ongrammaticaliteit van de voorbeelden in (2), (4) en (5) niet te wijten is aan het feit dat het hoofd van een NP anaforisch verbonden is met een pronomen dat in de betreffende NP bevat is, zoals geimpliceerd wordt door (7), maar veeleer het gevolg is van een anaforische verbinding tussen een NP en een in die NP bevat pronomen, zoals in (10). Met andere woorden, de onderstreping ter aanduiding van anaforische relaties in (5a) moet vervangen worden door die van (11), en evenzo in (2), (4) en (5b).

(11)

*

De dochter van de man die haar doodde was een anarchiste.

Op grond van (11) kan men, in navolging van Chomsky en Vergnaud (zie Vergnaud (1974: 34), concluderen dat twee NPs, NP₁, en NP₂, slechts dan anaforisch verbonden zijn, als NP₁ en NP₂ ‘disjunct’ zijn, d.w.z. als NP₁ niet bevat is in NP₂ en als NP₂ niet bevat is in NP₁. De conditie kan als volgt geformuleerd worden:

(12)	Disjunctie Conditie op Anafora
	In de structuur
	...
	waar i ≥ 1, kunnen Y en XYZ niet anaforisch verbonden worden.

De toevoeging i ≥ 1 in (12) is noodzakelijk, aangezien Blom (1976) beargumenteerd heeft dat het kwantitatieve er in zinnen zoals (13) N¹ - status toegewezen moet krijgen.

(13)	Hij kocht er drie.

Derhalve zijn zinnen als (14) voorbeelden van een anaforische relatie tussen twee N¹ - categorieën:

(14)	Hij kocht drie maar zij kocht vier.

De ongrammaticaliteit van (5b) kan dus door de Disjunctie Conditie verklaard worden, als men aanneemt dat (12) ook van toepassing is op een anaforische verbinding tussen een N¹ (bewijzen voor het bestaan van een oud manuscript dat er drie bevat) en een in die N¹ bevat N¹ - pronomen (er).

De toepassing van de Disjunctie Conditie ter verklaring van de ongrammaticaliteit van (2) en (4) verloopt analoog aan de procedure waarbij (5a) via (10) gereduceerd wordt tot (11). In het geval van (8) is de Disjunctie Conditie niet van toepassing aangezien de beide anaforisch verbonden categorieën in (15) disjunct zijn.⁸⁾

De grammaticaliteit van de voorbeelden in (1) en (3) is echter in strijd met de Disjunctie Conditie, als de door met of zonder ingeleide PPs beschouwd worden als prepositionele complementen.

7) Wij nemen aan dat anaforische relaties tussen ‘kale’ nomina uitgesloten zijn.

8) Merk op dat voorbeelden zoals (i) niet in strijd zijn met de Disjunctie Conditie onder de promotie-analyse van relatieve zinnen in Vergnaud (1974):

(i)	De man die dacht dat hij ziek was.

[p. 38]

3. De oplossing.

Als men in navolging van Blom (1976) aaneemt dat het kwantitatieve er in voorbeelden zoals (13) (14) een N¹ reperesenteert, dan volgt uit het contrast tussen de grammaticale voorbeelden in (16) en de ongrammaticale voorbeelden in (17) dat er tenminste twee PP-niveau's onderscheiden moeten worden binnen de NP:

(16)	a.	Hij kocht er drie met een leuning
	b.	Zij bestelde er twee zonder een rietje
(17)	a.	* Wij ontzenuwden er twee van de resultaten
	b.	* Zij weerlegden er drie tegen deze analyse

In het kader van Bloms analyse kan een zin als (17a) slechts ontstaan zijn uit een structuur zoals is (18):

(18)	wij ontzenuwden

Een dergelijke structuur is echter onverenigbaar met het optreden van het kwantitatieve pronomen er, als men zoals Blom aanneemt dat dit er direct aangehecht wordt onder de categorie N¹. De ongrammaticaliteit van (17) is derhalve te wijten aan het feit dat de PPs in deze voorbeelden uitsluitend als prepositionele complementen geinterpreteerd kunnen worden, d.w.z. als PPs waarvoor gegeven lexicale elementen strikt gesubcategoriseerd zijn. Het kwantitatieve pronomen er kan op grond van zijn N¹ - status niet als een dergelijk lexicaal element beschouwd worden.

Zinnen zoals (16) kunnen daarentegen onder Bloms analyse slechts ontstaan zijn uit een structuur zoals in (19).

(19)

Hij kocht

In deze structuur functioneert de PP met een leuning als een perifere prepositionele bepaling bij N², en niet zoals de PP in (18), als een prepositioneel complement van het nomen. Dit door Blom aangebrachte structurele verschil tussen de PPs in (16) en (19) tegenover de PPs in (17) en (18) is in overeenstemming met het te constateren verschil in semantische samenhang tussen het nomen en de PP in (20) en (21):

(20)	Zij weerlegden drie argumenten tegen deze analyse.
(21)	Hij kocht drie stoelen met een leuning.

Met behulp van deze analyse kan het verschil tussen (1) en (3) enerzijds en (2) en (4) anderzijds duidelijk gemaakt worden. De door met of zonder ingeleide PPs in (1) en (3) moeten, evenals in (16), beschouwd worden als perifere prepositionele bepalingen. Daarentegen zijn de PPs in (2) en (4) gevallen van prepositionele complementen, zoals ook in (17). Dit impliceert echter dat de structuur van de subjects NP in bijvoorbeeld (1d) gerepresenteerd wordt zoals in (22), terwijl die van de subjects NP in bijvoorbeeld (2a) gelijk is aan (23):

Het is duidelijk dat de Disjunctie Conditie niet van toepassing is op de anaforische verbinding tussen de N² een schrift en de N² er in (22), aangezien beide categorieën disjunct zijn. In (23) is de rij een bewijs echter geen constituent en derhalve is de enig mogelijke anaforische verbinding die tussen de N² er en de N² en bewijs voor het bestaan ervan. De Disjunctie Conditie sluit deze anaforische relatie uit, aangezien de beide betrokken categorieën niet disjunct zijn.

Wij concluderen derhalve dat het contrast tussen de gramaticaliteit van (1) en (3) tegenover de ongerammticaliteit van (2) en (4) in overeenstemming is met de Disjunctie Conditie.

Frans Zwarts

[p. 39]

Verwijzingen:

G. Bech (1952), ‘Uber das niederländische Adverbialpronomen er’, Travaux du Cercle Linguistique de Copenhague 8, 5-32.

A. Blom (1976), ‘Enige opmerkingen over het kwantitatieve er’, Universiteit van Amsterdam.

N. Chomsky (1955), The Logical Structure of Linguistic Theory, New York, 1975.

M. Chomsky (1972), ‘Remarks on Nominalization’, in: Studies on Semantics in Generative Grammar, The Hague.

S. Daalder en A. Blom (1976), ‘De structurele positie van reflexieve en reciproke pronomina’, Spektator 5, 397-414.

Z. Harris (1951), Methods in Structural Linguistics, Chicago.

J. Ross (1967), Constraints on Variables in Syntax, MIT.

J. Vergnaud (1974), French Relativa Clauses, MIT.