Tabu. Jaargang 5

[p. 10]

Kanttekeningen bij ‘Kanttekeningen bij een assimilatieregel’

In het vorige nummer van TABU heeft Streekstra enkele aantekeningen gemaakt hij een door Van den Berg (1974) voorgestelde regel m.b.t. de assimilatie van [t] tot [p] in [ütkompfo:r] die mij verleiden tot enig commentaar.

In de eerste plaats zou ik er op willen wijzen dat Van den Berg noch in de zesde, noch in de zevende druk het woordgrenssymbool # vermeldt in de context van de regel. Dit is in strijd met de conventies van de generatieve fonologie: een regel mag alleen over woordgrenzen heen worden toegepast als die woordgrens expliciet in de context wordt genoemd (Chomsky en Halle 1968:85). Bovendien suggereert Van den Berg's formulering dat er drie kenmerken veranderen in plaats van één (het kenmerk coronaal). Het bilabiale karakter van de [p] hoeft nl. niet in deze regel te worden opgenomen, omdat dat voorspelbaar is. Het Nederlands heeft geen labiodentale [p]. De regel moet er dus als volgt uit zien:

(1)	[+cons]	→ - [coronal] /	[+nas]	- #	[+strident]
	[-strident]		[+ant]		[+ant]
	[-stem]		[-cor]		[-cor]
	[+ant]		[+nas]		[-stem]

Streekstra behandelt de vraag of dit proces algemener van aard is en of een vorm als bloempje via die algemenere regel kan worden afgeleid uit de onderliggende vorm bloem-tje (de context van de regel moet dan natuurlijk worden aangepast). Het antwoord op de tweede vraag moet m.i. negatief zijn, omdat de verandering van [t] tot [p] of [k] in bloempje resp. koninkje verplicht is, maar in het geval van de flexie-[t] of de [t] die tot een grondwoord behoort, optioneel of soms zelfs verboden. Vgl.:

(2)	[üt komt fo:r] [jαn zIŋt fo:r]
	[üt komp fo:r]*[jαn zIŋk fo:r]

De onmogelijkheid om [t] te veranderen heeft wellicht te maken met het bestaan van een werkwoord zinken naast zingen, terwijl bv. dwingen (Streekstra's voorbeeld) niet dwinken naast zich heeft. Omdat een regel niet tegelijk optioneel en verplicht kan zijn, moet de assimilatie van de [t] in het proces van verkleinwoordsvorming apart beschreven worden. Dit blijft gelden als we [ütkompfo:r] afleiden via [p]-insertie en [t]-deletie. [t]-deletie is dan verplicht bij verkleinwoorden en optioneel of verboden in andere gevallen.

De consequentie hiervan is, dat we twee soorten fonologische regels moeten onderscheiden, ‘echte’ fonologische regels en regels die wel de vorm van fonologische regels hebben, maar slechts op een beperkte klasse van woorden of morfemen van toepassing zijn. Anderson (1974) noemt dergelijke regels ‘morpho-lexical rules’: ‘morpho-lexical rules are those which involve essential reference to the identity of specific morphemes, lexical items or classes of morphemes.’ Verandering of deletie van de [t] bij verkleinwoorden is dus een morfo-lexicale regel die alleen opereert op de klasse van verkleinwoorden. Andere voorbeelden van dergelijke regels zijn de volgende:

(3)	t → s / [- son] - (#)i
(4)	t → ς / [+ son] -(#)i

Voorbeelden van woorden die regel (3) ondergaan zijn inspectie, epileptie

[p. 11]

en actie met als stam resp. inspekt-, epilept- en akt- en als suffix -ie. Als (3) een fonologische regel zou zijn, zou hij ook toepasbaar moeten zijn in andere woorden met de context [i]. Maar in epilepticus en aktief, waar de juiste context aanwezig is, mag (3) niet werken. De regel is dus beperkt tot onder meer de klasse van woorden met het suffix ie.

Hetzelfde geldt voor regel (4) t.a.v. de woorden democratie en relatie versus democratisch en relatief.

Tenslotte nog een opmerking over het interne grenssymbool bij verkleinwoorden. Het is niet zonder meer vanzelfsprekend dat dit + moet zijn, zoals Streekstra aanneemt. Ook# kan woordintern optreden. Affixen met + kunnen het accentpatroon van een woord veranderen, affixen met # niet (Chomsky en Halle 1968:85vv).Een goed voorbeeld hiervan vormt het woordpaar réusachtig: reuzáchtig. Als we réusachtig de onderliggende vorm [[reuz]N # achtig ] A toekennen en reuzáchtig de onderliggende vorm [[reuz]N + achtig]A, voorspellen we zowel het verschil in accentpatroon als het verschil in uitspraak ([s] versus [z] aan het eind van het eerste morfeem.). De regel voor woordaccent, die cyclisch werkt, blokkeert nl. als er in de representatie die ‘onder behandeling’ is, een interne # optreedt, overeenkomstig het in de tweede alinea genoemde principe (de regel voor woordaccent noemt geen internet #):

			[[reuz]N# achtig]A		[[reuz]N + achtig]A
(5)	1e cyclus Woordacc.		1		1
			_____		_____
	2e cyclus Woordacc.		(blokkeert)		2	1
		{ Stress
		{ Adjustment			3	1
			_____		_____	_____

De Stress Adjustment Rule houdt in dat binnen ieder woord alle accentgraden lager dan 1 met 1 verlaagd worden. Op de eerste vorm is vervolgens ‘verlies van stem’ van toepassing:

(6)	[- son] → [- stem] - #

wordt dus , maar verandert niet. Welnu, regel (6) is ook nodig bij de afleiding van verkleinwoorden, bv. [hutjə] uit [[hud] # tjə], [glaasjə] uit [[gla.z] # tjə] enz. Regel (6) is op dergelijke vormen met woordinterne # vanzelf van toepassing. Nemen we geen woordinterne # aan, dan moet er een aparte regel geformuleerd worden dat [t] een voorafgaande [-sonorant] stemloos maakt. De regel voor verkleinwoordsvorming introduceert dus het suffix # tjə. Daarmee is de door Streekstra (p.24) gesuggereerde overeenkomst qua positie van de [t] tussen bloem-tje en kom-t verdwenen. Flexie-suffixen hebben namelijk +(vgl.hoeden, waar woordintern geen verlies van stem optreedt). Des te meer reden dus om niet te generaliseren t.a.v. het gedrag van de [t] in het komt voor (ütkompfo:r] en bij verkleinwoordsvorming.

G.E.Booij

Literatuur:

S.R. Anderson, ‘On the typology of phonological rules’ in Papers from the Parasession on Natural Phonology, Chicago, 1974, 1-12

B.van den Berg, Foniek van het Nederlands, 1972^6 (1974^7)

N. Chomsky en M. Halle, The Sound Pattern of English, New York etc. 1968

N.F. Streekstra, ‘Kanttekeningen bij een assimilatieregel’, TABU 5 (1974-75), 21-28