Tabu. Jaargang 5

[p. 29]

Geen antwoord op een vraag*

De redactie van een taalkundig bulletin vraagt een letterkundige om de oplossing van het probleem paard of aars zonder tanden (1). Ze moesten beter weten: een letterkundige geeft in zo'n geval geen antwoord en denkt ‘laat de taalkundige 't maar rooien’. Of eigenlijk weet hij 't ook niet. Nieuwe informatie van hippische of anale kant lijkt voorlopig de enige mogelijkheid om de aarzelende keuze van de interpretator richting te geven.

Voor het woord aars schijnt wel veel te zeggen. Een tandeloos strijdros en de toch niet volledige zekerheid over de kribbige beet van een op zijn berijder vertoornd paard lijken de kansen voor de emendatie aars te begunstigen.

Voor het achterhalen van een woord in een tekst moet de interpretator, zoals ik in het tweede deel van mijn kleine bijdrage hoop aan te tonen verder kijken dan zijn vers lang is. Immers ook voor middeleeuwse ridderromans geldt dat het kunstig samengestelde gehelen zijn, waaruit men niet straffeloos een deeltje mag isoleren. Misschien kan dóórzoeken binnen het geheel van de Ferguut over 's ridders achterste of 's paards tanden nog iets leren.

Om maar eens iets te noemen: de Ferguut bevat heel wat spreekwoorden en zegswijzen. Een toespeling op een middeleeuws frans gezegde in de trant van ‘wie valt moet zorgen, dat hij geen tanden in zijn achterste heeft’ zou mogelijkerwijs naar de oplossing kunnen leiden. Het is trouwens opvallend dat in dit gevecht nog tweemaal bij het toespreken van de verslagen tegenstander spreekwoorden worden gebruikt (vss. 2406 en 2417).

Onze vertaler kan, wanneer zijn tekst van de Fergus inderdaad van het type A was (d.w.z. met ceval), door dat paard misschien niet meer een toespeling op een gezegde met aars hebben kunnen achterhalen. In dat geval heeft hij, wellicht met de zelfde kennis van de bijtlust van een paard als Sassen, een uitweg gezocht in die richting. Immers een ridder pesten met de suggestie dat zijn paard gebeten zou hebben, als het tenminste niet aftands zou zijn, is een snier die het uitstekend doet in de gebruikelijke agressie-verhogende woordenwisseling tussen vechtende ridders.

De vakman die de Ferguut-bewerker was, heeft dan waarschijnlijk nooit aars in zíj́n tekst gehad; voor hem was paard bruikbaar. Misschien dat voor de Franse tekst voor derrière gekozen mag worden, voor 't middelnederlands was perd uit een mogelijk ‘foute’ variant wel te begrijpen en dus bruikbaar, anders had de kundige bewerker heus zélf iets bedacht. Ers ís leuker, maar heeft het in de middelnederlandse Ferguut ooit gestaan?

Eén van de scenes waarin de kundigheid van de vertaler heel duidelijk naar voren komt is de beschrijving van de boerenzoon die voor het eerst een harnas aantrekt (vs. 435 e.v.). Een belangrijke gebeurtenis, want in een later stadium van het verhaal, bij Artur's kamerling, moet Ferguut - zeer tegen zijn zin - de bekleding van de oude Adam afleggen om vervolgens aan Artur's hof met de juiste attributen werkelijk ridder te worden en ‘ridders abite’ te verkrijgen (vs. 1066).

[p. 30]

De tegenstelling tussen die twee ridderuitrustingen moet vooral geaccentueerd worden door die eerste uitrusting als ouderwets en uit misplaatste onderdelen ‘bestaand af te schilderen. Oud is die wapenrusting in ieder geval, want hij is rood van 't roest, omdat de maliënkolder jaren in de kelder heeft gelegen. Misplaatst is in ieder geval Ferguut's gavelot, in het Frans is dat nog duidelijker (de Nederlandse tekst mist kennelijk een paar verzen):

Doe vragedi om sijn gavelot.
Ghi moghet wel weten hi was sot.

De Franse tekst zegt er nog nader bij dat hij alleen maar zijn ‘lance’ (in onze tekst de spere uit vs. 481) had moeten vragen.

Enige jaren geleden veronderstelde ik dat 't wel mogelijk zou zijn ook in de Bile (vs. 487) een voor een ridder ongebruikelijk deel van Ferguut's wapenrusting te zien (2). Het Middelnederlands heeft voor de strijdbijl immers in eerste instantie het woord Aex, dat als vertaling van het woord in de Franse tekst, hache. zeer voor de hand ligt. Hache nu is zowel een strijdbijl als een ‘huishoudbijl’. Wanneer we de Nederlandse vertaler-bewerker in bile een grap met Ferguut uit willen laten halen is dat een zelfstandige toevoeging aan de tekst (het Frans heeft immers een woord dat niet eenduidig een ‘verkeerde bijl’ aanduidt). Helemaal zeker van bile als ‘houthakkersbijl’ in ridderhanden was ik niet; wél heel zeker was ik van het feit dat de Ferguut-bewerker een fijnzinnig en conscientieus vertaler van zijn Franse voorbeeld is geweest.

Wie één zinnetje isoleert maakt fouten, want hij respecteerd de context niet en die context kan wel eens breed uitgesponnen zijn. Voor lexicografen is dat een moeilijke hindernis, want wie voor zijn lemma bile een tiental vindplaatsen verzamelt met slechts enkele versregels, kan, wanneer hij later zijn losse bewijsplaatsen rangschikt, onmogelijk de samenhang van zijn bewijsplaats in de hele tekst in zijn hoofd hebben.

Toch is er geloof ik voor Ferguut's bijl alleen maar in dóórlezen een oplossing te vinden. Als Ferguut op zijn eerste tocht in roestig ornaat een aantal rovers ontmoet, onthouden de heren zich niet van commentaar op de wonderlijke verschijning die zij daar zien. Zo'n 80 verzen ná de bile lezen we dan ook:

U vorders sijns qualic gewone
Te varne in sconinx sout.
Si connen vele bet sciden hout
Ende ploege driven ende laden mes.

Het eerste wat zij op de ridder in spe hebben aan te merken is dat hij kennelijk afstamt van een gewoonlijk houthakkend geslacht! Het moet toch wel Ferguut's verkeerde bijl zijn die de rovers inspireert tot hun pesterij.

Niet onbelangrijk is echter ook dat in beide Franse handschriften geen sprake is van een snier over houthakken. Onze bewerker voegde niet alleen de bijl toe bij Ferguut's verkleedpartij, hij komt later op dit komisch detail, de ridder met een stuk boerengereedschap, nog eens terug. Een conscientieuze vertaler, dat blijkt.

[p. 31]

Vers 1946 van de Ferguut is een regel met venijn in zijn staart. Onze jonge held heeft de zwarte reus van de ‘horen ende thoeft cleet’ verslagen en ‘beveelt hem naar Artur's hof te gaan. De reus heeft daar weinig zin in, want hij staat daar slecht aangeschreven. Ferguut neemt zijn angst weg door hem te verzekeren

Segt dat ie u daer hebbe gesent.
Metten coninc hen ic bekent.

In vs. 1945 geeft dat de zwarte ridder aanleiding tot de volgende gedachte:

Alse die swerte ridder verhoert
Dat Ferguut te hove was vort
Peinsdi, hi soude varen woch

Bouman heeft vort in vs. 1946 niet begrepen. Hij annoteert het als ‘op weg’. De zwarte ridder zou dan denken dat Ferguut op weg was naar Artur's hof. Dat nu is nergens in de tekst te vinden én bovendien weten de toehoorders dat Ferguut Galiene zoekt, die overal kan zijn behalve aan Artur's hof. Ook in de andere edities is vort onbevredigend verklaard. Verwijs-Verdam emenderen, op instigatie van Jonckbloet (3), onder verwijzing naar het Frans ‘Et qu'il estoit si bien de cort’? het vers als volgt:

Dat Ferguut te hoeve was ghehoert.

Daarmee sluiten ze in ieder geval zinvol aan bij de hier al genoemde mededeling uit vs. 1933-34. Overdiep komt weer met de lezing van het handschrift, (blz. XLV) maar noemt de emendatie. In zijn inleiding behandelt hij s.v. horen deze ingreep onder het taaleigen van de Ferguut.

Het Middelnederlandsch Woordenboek bevat echter gegevens die de emendatie zwak doen staan. In kol. 1169 van deel IX wordt immers melding gemaakt van zinnetjes als vort es stare vore alle dinc die wijn en vort vloecte hi dat felle dier. Het woordje betekent hier ‘verder, in het vervolg, voortaan, van een bepaald ogenblik af’. De vraag aan de taalkundige is nu: mag er achter was in vs. 1946 een komma gelezen worden? Er zou dan moeten staan: toen de zwarte ridder begrepen had dat Ferguut aan het hof van Artur verkeerde, dacht hij vervolgens dat hij het wel kon wagen daarheen op pad te gaan. De inversie in het zinnetje vort peinsdi lijkt me evenals het enjambement wel overkomelijk. In de context klopt het zo allemaal heel wel. Het woord is voorts aan de taalkundigen.

M.J.M. de Haan