Tabu. Jaargang 4

[p. 38]

Halen

1. Tijdens een onderzoek naar passiefvorming, dat Theo v.d. Hoek en ik verrichtten binnen het kader van het werkwoordprojekt, stuitten we op de mogelijkheid om met het werkwoord halen zinnen te maken zonder direkt objekt:

(1)

Hé, het bier is op.

Wacht maar, Jan haalt al.

We hebben over dit opmerkelijk feit nog wat gedacht, zonder evenwel tot een sluitende verklaring te komen.

Toch wilden we onze gedachten en observaties bekend maken, omdat het ons een interessant probleem leek.

2. Op zich is het niet vreemd dat een transitief werkwoord ook zonder direkt objekt kan optreden.

De klasse van de pseudo-intransitieve werkwoorden (eten, koken, zingen, wassen ...) heeft deze eigenschap:

(2)	Mijn vader eet.

Volgens Pollmann (1970) staat er in het geval dat er geen direkt objekt aanwezig is in de oppervlaktestruktuur (zie (2.), in de dieptestruktuur een direkt objekt ø, dat wel syntaktische en semantische features heeft, maar geen fonologische matrix. Dit direkt objekt ø is dus wel aanwezig, maar heeft geen ‘oppervlaktevorm’ ø is niet gedeleteerd.

Het is niet moeilijk in te zien, dat halen niet tot deze klasse van pseudo-intransitieve werkwoorden behoort; in tegenstelling tot deze werkwoorden kan halen niet zonder meer zonder direkt objekt optreden:

(3)	Mijn vader eet spinazie.
(4)	Jan haalt een schroevedraaier.
(2)	Mijn vader eet.
(5)	*Jan haalt.
(2)	(i) Mijn vader was net aan het eten, toen Henk thuis kwam.
(5)	(i) *Jan was net aan het halen, toen Henk thuis kwam.

Kennelijk moet bij halen de aard van het niet aanwezig direkt objekt uit de kontext blijken.

3. Features van het gedeleteerde objekt.

Nog op een ander punt verschillen de pseudo-intransitieven en halen. Pollmann heeft aangetoond, dat het direkt objekt Ø ongespecificeerd is t.a.v. het numerieke element:

(6)	Zij stelen in alle warenhuizen.

[p. 39]

is niet synoniem met

(6)	(i) Zij stelen in alle warenhuizen iets.

Dit is niet het geval bij het gedeleteerd direkt objekt bij halen.

In de zinnen (1), (7)-(l0) kan het direkt objekt dat in Jan haalt al geïmpliceerd is, alleen maar zijn: ‘bier’, of een onbepaalde hoeveelheid van ‘kurketrekkers’ , ‘stoelen’, ‘gloeilampen’, ‘pijpjes bier’ etc.:

(1)	het bier is op. } Wacht maar, Jan haalt al.
(7)	De kurketrekker is weg. } Wacht maar, Jan haalt al.
(8)	Er is een stoel te weinig. } Wacht maar, Jan haalt al.
(9)	Ik heb 2 gloeilampen nodig. } Wacht maar, Jan haalt al.
(10)	Ik heb geen pijpjes bier meer. } Wacht maar, Jan haalt al.

Het gedeleteerde objekt in b.v. (9) verwijst dus niet naar (de) twee gloeilampen in dat geval zou het pronomen verplicht optreden: Jan haalt ze al, Jan haalt er al twee.

Het gedeleteerde objekt heeft de features

[-bepaald]		[-bepaald]
[-telbaar]	of	[-enkelvoud]
		[+telbaar]

4. Tegenvoorbeelden?

Als het gedeleteerde objekt inderdaad de in 3. genoemde features heeft, zouden de zinnen (11)-(13) niet mogen voorkomen¹⁾:

(11)	Ik moet nog even de krant uit de bus halen.
	Wordt al gehaald!
(13)	Eigenlijk zou ik even een ladder van de buurman moeten lenen.
	Wacht maar, wordt al gehaald.
(13)	Ik moet nog even die twee jochies van Bert en Annet ophalen.
	Worden al gehaald door Broekie.

In deze zinnen heeft het direkt objekt immers respectievelijk de features

[+bepaald]	[-bepaald]	[+bepaald]
[+enkelvoud]	[+enkelvoud]	[-enkelvoudl]
[+telbaar],	[+telbaar]	[+telbaar]

Dit is inderdaad een probleem.

Het probleem hangt m.i. evenwel samen met de passieve vorm van deze zinnen, waardoor in ieder geval al het onderscheid [+enkelvoud] - [-enkelvoud] irrelevant zou kunnen zijn, omdat dit element wordt gerepresenteerd in de werkwoordsvorm: wordt versus worden.

1) Prof. Sassen attendeerde me op dit soort zinnen

[p. 40]

Het feit, dat (11)-(13) geen actieve pendanten hebben ondersteunt de in 3. genoemde restrikties t.a.v. de features van het objekt:

(11)	(i)	*Jan haalt al!
(12)	(i)	*Wancht maar, Jan haalt al.
(13)	(i)	*Broekie haalt al.

5. Relatie met het pronomen

Men kan zich afvragen hoe een zin als Jan haalt al ontstaat, via pronominalisatie van het objekt of door direkte deletie van het objekt.

Deze vraag is het overwegen waard, omdat pronominalisatie van het objekt moeilijkheden oplevert als het objekt dezelfde features

[-bepaald]	[-bepaald]
[-telbaar],	[-enkelvoud]
	[+telbaar]

heeft:

(14)	(i)	Jan ziet het glas.
	(ii)	Jan ziet het glas.
	(iii)	Jan ziet de glazen.
	(iv)	Jan ziet het bier.
(15)		Jan ziet bier.
(16)		Jan ziet pijpjes bier,

In een schema weergegeven:

		enk.	telb.	bep.
14	i	+	+	+	het/hem
14	ii	+	+	-	er een
14	iii	-	+	+	ze
14	iv	+	-	+	het/hem
15		+	-	-	? } ø?
16		-	+	-	? / er } ø?

Ten aanzien van (15) kan men zich afvragen of het verwijst naar bier of naar het bier.

Het komt mij voor dat het het feature [+bepaald] heeft, zodat ik me afvraag of er wel een pronomen bestaat met de features

-bepaald
-telbaar	(zie 6.)

Hetzelfde geldt ten aanzien van een pronomen met de features

-bepaald

-enkelvoud

+telbaar

het lijkt me twijfelachtig of (16) Jan haalt er wel grammaticaal is.

[p. 41]

Mocht na onderzoek blijken, dat er inderdaad geen pronomina zijn met de bovengenoemde features, dan is het m.i. aantrekkelijk naast een nominale konstituent ø (zie Pollmann, 1970) een pronominale ø aan te nemen:

Jan halen︵[ø]PRO al.

Deze veronderstelling is echter nogal voorbarig.

6. Deze veronderstelling is ondermeer voorbarig, omdat de twijfel aan de grammatikaliteit van (16) Jan haalt er geenszins steun vindt in de pseudo-passieve pendant:

(17)	De pijpjes bier zijn op. Geen nood, er worden er net gehaald.

Deze zin lijkt me zelfs aanvaardbaarder dan

(18)	Er worden net gehaald.

Zin (17) bevat het repletieve er²⁾ en het kwantitatieve er ²⁾. De zinnen met het repletieve er versterken de in 5. geuite twijfel aan het als pronominale vorm van ‘bier’, ‘melk’, e.d.:

(19)	(i)	Er wordt een glas gehaald.
	(ii)	Er wordt melk gehaald.
	(iii)	Er worden glazen gehaald.
	(iv)	*Er wordt het glas gehaald.
	(v)	*Er wordt de melk gehaald.
	(vi)	*Er worden de glazen gehaald.
	(iia)	*Er wordt het gehaald.

Het kwantitatieve er treedt naast het repletieve er op in de zinnen (20) en (17):

(20)	Er wordt er een gehaald.
(17)	Er worden er gehaald.

Hierbij heeft (20), volkomen regelmatig, een actieve pendant in zinnen van het type:

(14)

(ii)

Jan haalt er een.

Zo zou dan ook naast (17) een actieve zin als

(17)

(i)

Jan haalt er.

moeten bestaan. Zoals in 5. gezegd (vgl. zin (16)), acht ik het echter twijfelachtig of deze zin grammatikaal is.

2) Voor de term ‘kwantitatief er’ zie: Bech (1952) p. 26 e.v. Om de gedachten te bepalen:
het kwantitatieve er vinden we bv. in:
De telefoon zal niet gaan, want ik heb er geen.
Je hebt maar twee voorbeelden genoemd. O nee, ik weet er meer.
Luidkeels lachten de vrienden. ‘En hoe liep het af?’ vroeg er een.
Hiernaast bestaat ondermeer ook het z.g. repletieve er, zoals in:
Er wordt gevochten.
Er gaat iets nieuws gebeuren.
Er viel een stilte.

2) Voor de term ‘kwantitatief er’ zie: Bech (1952) p. 26 e.v. Om de gedachten te bepalen:
het kwantitatieve er vinden we bv. in:
De telefoon zal niet gaan, want ik heb er geen.
Je hebt maar twee voorbeelden genoemd. O nee, ik weet er meer.
Luidkeels lachten de vrienden. ‘En hoe liep het af?’ vroeg er een.
Hiernaast bestaat ondermeer ook het z.g. repletieve er, zoals in:
Er wordt gevochten.
Er gaat iets nieuws gebeuren.
Er viel een stilte.

[p. 42]

[-bepaald]	[-bepaald]
[-telbaar],	[-enkelvoud]
	[+telbaar]

Deze zin zou dan dus als pseudo-passieve pendant

(18)	Er worden gehaald.

hebben, zoals gezegd een minder aanvaardbare zin dan

(17)	Er worden er gehaald.

7. Problemen

Zoals in 6. en naar aanleiding van de zinnen (11)-(13) mag zijn gebleken blijven er nogal wat vraagtekens staan.

Een extra probleem wordt gevormd door het feit, dat er taalgebruikers blijken te zijn, die het zeer acceptabel vinden dat er een relatie wordt gelegd tussen halen-zinners met een

[-bepaald]
[-enkelvoud]	object,
[+telbaar]

dus: (10) (i) Ik heb geen pijpjes bier meer en er wordt al gehaald³⁾, dus een zin met een enkelvoudige pepsoonsvorm. Als men deze relatie inderdaad mag leggen, dan treedt er weer een verband op tussen de halen-zinnen en zinnen uit het artikel van Pollmann: in beide gevallen zijn de geïmpliceerde objekten indifferent ten aanzien van het getal. Een verschil is evenwel dat dat bij Pollmann het natuurlijk getal, en hier het grammatisch getal betreft. Tevens is er bij Pollmann inderdaad sprake van een ongespecificeerd geïmpliceerd objekt, en in de halen -zinnen waarschijnlijk van een ongespecificeerd geïmpliceerd pronomen in objekt-funktie.

Binnen het hier juist uiteengezette gezichtspunt gaan dus er worden er al gehaald (met pronomen in oppervlaktestruktuur) en er wordt al gehaald (met geïmpliceerd pronomen) terug op dezelfde dieptestruktuur.

Misschien kan iemand in een volgend TABU-nummer op (een van) deze problemen ingaan.

8. Behalve halen lijken ook brengen, bestellen, bezorgen, hebben (?), kopen en maken (?) de hier besproken mogelijkheden (evt. niet allemaal) te hebben.

W. Pijffers

3) Dit verband werd opgemerkt door V.d. Hoek; hij gaat ook akkoord met deze relatie.
Volgens mij verwijst ø in Er wordt al ø gehaaid naar bier, en niet naar pijpjes bier.

[p. 43]

Literatuur

BECH, Gunnar, 1952.
	‘Uber das niederländische Adverbialpronomen er’
	Travaux du Gercle Linguistique de Copenhague, vol. VIII, Copenhague/Amsterdam 1952.
	Herdrukt in: J. Hoogteijling - Taalkunde in artikelen (pp. 147-175). Groningen 1968.
POLLMAM, T., 1970.
	‘Passieve zinnen en het geïmpliceerde logische subject’ S.N. 1970-2 pp. 34-50.