Tabu. Jaargang 4

[p. 34]

Spierinkjes
Hoe hoort het?

In de sectie taalkunde van de vakgroep Nederlands van de Leidse universiteit is een onderzoek aan de gang naar de semantische en syntactische eigenschappen van de Nederlandse werkwoorden van perceptie. Het mededelingenblad voor neerlandici META van deze vakgroep vertelt er het een en ander over in het 1e en 4e nummer van zijn achtste jaargang (1973-1974). De hier volgende aantekening daarbij heeft betrekking op een perceptie-werkwoord dat in Groningen anders klinkt dan in Leiden.

Het Leidse onderzoek is zowel diachronisch als synchronisch van opzet. De manier van beschrijven is ontleend aan Fillmore, zoals uiteengezet in zijn artikel Types of lexieal Information (in 153 en 156 van onze Bibliografie).

De bedoelde werkwoorden betekenen dus zintuigelijke gewaarwordingen. Het zijn er dan ook vijf: zien, horen, ruiken, voelen va proeven. Een gemeenschappelijk semantisch kenmerk is dat ze een ervaring aanduiden die het ‘subject’ veeleer onopzettelijk ondergaat dan actief bewerkstelligt; het subject is ‘experiencer’. Naast deze vijf werkwoorden staan echter vijf al of niet gelijkluidende verba die de waarneming wél als een doelgerichte activiteit van het subject (‘agentive’) benoemen. Zo krijgen we respectievelijk onder (a) en (b):

	a	b
1.	zien	kijken
2.	horen	luisteren
3.	ruiken	ruiken
4.	voelen	voelen
5.	proeven	proeven

De volgende zinnen (deels van eigen maaksel, A.S.) illustreren de bedoelde betekenissen.

(1)	a:	Ik zie de hond
	b:	Ik kijk naar de hond
(2)	a:	Ik hoor de muziek
	b:	Ik luister naar de muziek
(3)	a:	Ik ruik de bloemen
	b:	Ik ruik aan de bloemen

[p. 35]

(4)	a:	Voelt u pijn?
	b:	Voel Bello z'n neus es
(5)	a:	Ik proef knoflook geloof ik
	b:	Proef die worst es

Nu kan men naast deze twee rijtjes nog een derde rijtje corresponderende werkwoorden plaatsen, die een heel opmerkelijke verschuiving te zien geven: ‘ten opzichte van een onderliggende structuur’ is het object van het c-werkwoord als het ware naar de subjectsplaats verschoven, bijvoorbeeld ik zie het huis het huis ziet er verlaten uit.

Op deze manier krijgen we:

	a	b	c
1	zien	kijken	(eruit) zien
2	horen	luisteren	klinken
3	ruiken	ruiken	ruiken
4	voelen	voelen	(aan)voelen
5	proeven	proeven	smaken

Zinnen met een c-werkwoord zijn verder:

-	Zij ziet bleek
-	De plaat klinkt nieuw
-	Het brood ruikt vers
-	Zijn handen voelden koud (aan)
-	Die worst smaakt lekker

Er worden in META nog enkele bijzonderheden verteld over bepaalde syntactische en semantische eigenschappen van de c-werkwoorden, speciaal op klinken wordt nader ingegaan.

In veel gevallen heeft klinken van zichzelf niet veel lexicale betekenis en alleen maar een introducerende of identificerende functie; vgl. er klonk een schot, een stem, etc. Heeft het ook nog een aanvulling bij zich dan lijkt het nog meer op een koppelwerkwoord dan het als c-werkwoord van nature al doet; vgl. het hierboven gereleveerde voorbeeld De plaat klinkt nieuw (het voorbeeld De muziek klinkt hard lijkt minder gelukkig gekozen).

Wat de historische relaties betreft wordt opgemerkt dat in een niet zo ver verleden zien ook de functies vervulde die kijken nu heeft, het heeft zijn ‘agentieve’ eigenschappen om zo te zeggen aan dit werkwoord overgedaan, zij het niet volledig.

Als mogelijk deelonderzoek wordt o.a. genoemd een onderzoek naar de distributie van zien en kijken in de dialecten. ‘Een aantal dialekten vertoont nog een uitgesproken voorkeur voor zien in alle gevallen’. Van het woord nog in deze uitspraak gaat de suggestie uit dat de dialecten in dit opzicht een oude toestand bewaard hebben. Misschien is het niet zeker of dit in alle gevallen juist is. In

[p. 36]

(Z.W.-) Drente bijvoorbeeld zegt men: Wat kiek-ie joa wit toe ‘wat zie jij d'r ja bleek uit’. Om een verklaring vraagt natuurlijk ook, dat bij sommige van de c-werkwoorden inderdaad van een subjectsverwisseling bij ‘hetzelfde’ werkwoord kan worden gesproken, maar niet bij alle. Wel bij zien, ruiken en voelen, maar niet bij smaken en klinker, (t.o.v. respectievelijk proeven en horen). Ook wat dat betreft kunnen de dialecten wellicht aanvullende en eventueel verklarende gegevens aandragen. In dit verband valt te denken aan het Gronings, dat het volgende auditieve drietal te zien geeft:

	a	b
2.	heurn	lustern

Met andere woorden: in het c-rijtje hetzelfde werkwoord als in het a-rijtje, net als bij zien, ruiken en voelen in het Nederlands. Dit c-gebruik van horen in het Gronings (ook in andere Saksische dialectenkomt het voor) is natuurlijk in het Nw. Gron. Wb. van Ter Laan gesignaleerd. Hier volgen enkele van de voorbeeldzinnen daar:

-	't Heurt net, of 't haarder begunt te waaien
-	Dat heurt ja niks ‘dat klinkt niet goed’
-	Wat ze van 't wicht vertellen, dat heurt goud; dat heurt mie goud tou
-	't Heurt roar ‘het klinkt vreemd’.

Uit het 3e voorbeeld blijkt dat gron. heurn, net als ndl. klinken, ook ‘figuurlijk’ gebruikt wordt. Overigens moet worden opgemerkt dat niet van alle ndl. zinnen met klinken Groningse met heurn gemaakt kunnen worden; vgl. * D'r heurt n schot, lewaai, etc.

Een Groninger zal dus - om nog een enkel gebruiksvoorbeeld aan die van Ter Laan toe te voegen - in plaats van wat klinkt zo'n koor hier (in een grote kerk bijvoorbeeld) toch een stuk mooier zeggen:

- Wat heurt zo'n koor hier toch n stuk mooier!

Maar hij zegt bijvoorbeeld niet: * Dei meziek heurt haard, om van * Moust dei klok es heurn heurn niet te spreken. Moeten deze waarnemingen tot het onderscheiden van verschillende Nederlandse werkwoorden klinken leiden?

Het gebruik van heurn ‘klinken’ is zeer ‘endogeen’: zelfs iemand met het Gronings als moedertaal die het Nederlands zo spreekt dat men dat in elk geval aan zijn uitspraak niet horen kan, zal makkelijk horen doen klinken waar je klinken zou moeten horen. Stel: persoon A vertelt aan persoon B over de rooskleurige vooruitzichten van de kwijnende sportclub ter plaatse; er wordt een grootscheepse inzamelingsaktie onder de bevolking georganiseerd, B en W staan er vierkant achter, de dames van de bestuursleden borduren al weken aan een nieuw vaandel, kortom, zegt A, het gaat de goeie kant op, HSC komt weer op de kluiten, etc. B kan hierop reageren met:

- Dat hoort nou allemaal wel heel mooi, maar 'k moet 't eerst allemaal nog zien

Dit is dan weer een voorbeeld van ‘figuurlijk’ gebruik van horen/ heurn. Maar in een situatie waarin zo'n Groninger, zeg als beginnend

[p. 37]

fluitist zijn kunnen laat horen vraagt hij aan iemand die toeluistert:

- Hoe hoort het?

en dan kan de ander antwoorden bijvoorbeeld met:

- Het hoort al heel aardig, wat dan ongeveer betekent: het is al heel aardig om te horen / om naar te luisteren.

Syntaxis en semantiek van gron. heum zouden aan de hand van meer contexten nog preciezer afgepaald moeten worden. Vast staat echter al wel dat gron. heurn en ndl. klinken niet in een één-op-één-verhouding met elkaar corresponderen.

A. Sassen