Tabu. Jaargang 4

[p. 30]

Spierinkjes
Taalgebruik en taakbeschrijving

In ‘De Nederlandsche Taal - Handboek voor Gymnasia en Hoogere Burgerscholen, door Dr. H. van Wijk, 6e druk, met medewerking van den schrijver herzien door Dr. W. van Schothorst’ (1931), een schoolgrammatica die om z'n wetenschappelijke oorspronkelijkheid en vooruitstrevendheid is geprezen¹⁾, komt onder het hoofd Afleidingen een curieuze passage voor. Afleidingen, zo staat er, worden met achtervoegsels of suffixen van woorden of werkwoordstammen gevormd. In flecterende talen zijn vervoegings- en verbuigingsuitgangen de meest produktieve afleidingssuffixen. Dat blijkt bijv. hieruit dat niemand zal aarzelen om ‘jonge Mederlandsche woorden’ als fiets, auto, speech, ook al heeft men ze alleen nog maar in het enkelvoud gehoord of geschreven gezien, in het meervoud (fietsen, auto's, speechen) te gebruiken. ‘Zoo natuurlijk gaat het vormen van zoo'n meervoud in zijn werk, dat men er zich maar hoogst zelden van bewust is een nieuw woord te maken, dat men nog nooit heeft gesproken of gehoord’. Hierop volgt: ‘Op even eenvoudige en natuurlijke wijze maakt men genitieven met z'n of haar (...): die fiets z'n banden; die speech zijn begin is beter dan zijn slot;’ (195).

In de eerste plaats valt natuurlijk op dat afleidingen hier beperkt zijn tot formaties met een suffix. Even eerder is ook met zoveel woorden gezegd dat prefixen (on-, ver-, be-, etc.) geen afleidingen maar samenstellingen vormen (190).

In de tweede plaats treft het dat Van Wijk, een halve eeuw vóór Schultink te onzent, de onderscheiding van flexie en afleiding laat vallen. Iemand die het jonge (!) woord fiets in het enkelvoud heeft leren kennen en het in het meervoud gebruikt maakt een (voor hem) nieuw woord, niet anders dan bijv. in het geval van iemand die door middel van het suffix -er (-der) het zelfstandig naamwoord debatteerder van het werkwoord debatteren afleidt of het nieuwe zelfst. naamwoord gevoetbal vormt op basis van het (eveneens nieuwe) werkwoord voetballen²). Het is verkeerd te menen, zegt hij, dat flexieuitgangen wezenlijk verschillen van andere suffixen (196). Of dit voor Van Wijk werkelijk inhoudt dat zijn formulering van de verhouding tussen het enkelvoud en het meervoud van een substantief - nl.: een (d.i. een-en-hetzelfde!) zelfst. naamwoord kan men in het enkelvoud of in het meervoud leren kennen of gebruiken³⁾ - precies zo past op die van bijv. een werkwoord en een daarvan afgeleid (?!) nomen agentis moet misschien betwijfeld worden. Dan vervalt er namelijk meer, met name het zich slechts aan de ‘oppervlakte’ van het taalgebruik manifesterende onderscheid van woordsoorten als werkwoord en zelfst. naamwoord, en dat zou dan niet minder dan een ‘transformationalistische’ opvatting vèr avant la lettre zijn!

Zou een taalgebruiker die voor het eerst in zijn leven de meervoudsvorm van een zelfst. naamwoord gebruikt zich er óóit van bewust zijn dat hij ‘een nieuw woord maakt’? Die slag om de arm van ‘hoogst zelden’ in het voorlaatste citaat is vreemd. Afgezien daarvan is het in de derde plaats opmerkelijk dat Van Wijk ingeval van het ‘produktieve’ produktietype Jan z'n boek zonder spoor van aarzeling van genitieven spreekt, naamvalsvormen dus, door middel van de uitgangen (!) z'n en d'r afgeleid van eigennamen. Ook in

1) C.B. van Haeringen, Netherlandic Language Research ² (1960), 56.

2 Zulke afleidingen met ge- (een prefix!) worden inderdaad afleidingen genoemd (196).

3) Of is dit, gezien de uitspraak: auto → auto's = een nieuw woord maken, slechts een ‘slip’ van een nog niet geheel aan de traditionele beschrijving ontwende ‘pen’?

[p. 31]

dit opzicht onderscheidt hij zich van eigentijdse (en latere) generaties grammatici, waarvan sommigen op z'n hoogst van ‘genitieven in de dop’ of ‘genitieven’ (tussen aanhalingstekens) gewagen⁴⁾.

Het allercurieust zijn, in de vierde plaats, natuurlijk de voorbeelden van deze ‘genitieven’: die fiets z'n banden, die speech zijn begin/slot. Iedereen die de literatuur over de constructie van deze woordgroepen een beetje kent weet dat een van de kenmerken ervan is dat de plaats van Jan, afgezien van sommige voornaamwoorden, uitsluitend door namen van levende wezens kan worden ingenomen.⁵⁾. Met andere woorden: die fiets z'n banden en die speech z'n begin kunnen in het Nederlands eenvoudig niet voorkomen, behalve als duidelijke taalfouten. Dat Van Wijk nu juist zulke ‘ongrammaticale’ vertegenwoordigers van zijn genitief ten tonele voert is des te merkwaardiger, als we in het voorbericht van De Nederlandsche Taal lezen dat deze grammatica beoogt de leerlingen een goed inzicht ‘in de levende taal die zij dagelijks spreken’ te geven; de ‘onderscheidingen van een leerboek moeten zooveel mogelijk in overeenstemming zijn met het “taalgevoel”’, er wordt, staat er, in het taalonderwijs ten onrechte heel wat tijd besteed aan grammaticaregels ‘die in het geheel niet gelden voor de gesproken taal’. Nu ís de constructie van Jan z'n boek bij uitstek een spreektaalconstructie en dat is Van Wijk stellig niet onbekend geweest. Het zal de reden zijn dat hij het er in zijn boek nogal eens over heeft (34, 118, 131). Maar hóe wist hij het? Uit eigen waarneming van taalgebruik óf uit de grammatica, bijv. die van Den Hertog?⁶⁾. Toch het laatste waarschijnlijk en dan zou dat ook de verklaring van de misgreep kunnen zijn: in plaats van voor de stijve schrijftaal, met zijn onnatuurlijke perikelen van ‘correcte’ spel- en geslachtsregels, eindelijk, in overeenstemming met een nieuwe en vernieuwde visie op taal en taalgebruik⁷, volop aandacht voor de ‘levende’ spreektaal - maar dan een aandacht van een wat hypercorrecte soort: de leer die het wint van de natuur om zo te zeggen en ‘voorbeelden’ schept van taalproduktiviteit die de tandenhaag eens sprekenden Nederlanders nu toevallig nimmer zullen passeren.

Wat de verklaring van dit geval van discrepantie tussen taalgebruik en taalbeschrijving ook moge zijn, vaststaat dat het verschijnsel zich ook in omgekeerde zin voordoet: taalbeschrijving waarin constructies als ongrammaticaal worden aangemerkt - eventueel met meer of minder ver strekkende conclusies t.a.v. de op te stellen grammaticaregels - ondanks het onomstotelijke feit dat men er uit het ‘levende’ taalgebruik (dagelijks) voorbeelden van onder ogen (of oren) krijgt. Men kan in dit verband denken aan zinnen met het woordje niet gevolgd door inversie voorop, die volgens sommige grammatici in het Nederlands uitgesloten zijn: * niet eet de hond. P.C. Paardekooper is daar zelfs heel resoluut over: ‘niet in z'n eentje kan nooit voor de pv’⁸⁾. Toch is het niet zo dat zulke zinnen in het taalgebruik nooit voorkomen, ze kunnen zelfs zo gewoon zijn dat je er als lezer of hoorder helemaal niets aan of zelfs ván opmerkt.

Bijvoorbeeld:

‘Van “betekenis” spreekt Reichling ook in relatie tot wat hij de componenten van een samenstelling - als huis- en -deur in huisdeur - noemt. Niet laat hij zich uit over het semantische aspect van een woorddeel als aap- in bijv. apen, aapje of apin dan wel van een woorddeel als -diep in bijv. ondiep’. (Nw Tg 57, 242).

Wie onzer zou willen of durven beweren dat de schrijver van deze regels daarin een taalfout begaat? Als ze aan bepaalde voorwaarden voldoen zíjn zulke niet-zinnen niet ongrammaticaal, blijkbaar. Welke voorwaarden dat

4) vgl. H.F.A. van der Lubbe, Woordvolgorde in het Nederlands (1958), 123.

5) vgl. P.C. Paardekooper, Beknopte ABN-syntaksis ³ (1968), 186; C.B. van Haeringen, Genus en geslacht (1954), 16; G.A. van Es, Nederlandse syntaxis in klein bestek (1966), 190.

6) C.H. den Hertog, Nederlandsche Spraakkunst, 3e stuk ² (1903), 101

7 vgl. C.G.N, de Vooys, Geschiedenis van de Nederlandse taal ⁵ (1952), 207 e.v.

8) Kleine ABN-syntaksis ¹⁰ (z.j.), 20; Vgl. ook P.C. Paardekooper, Beknopte ABN-syntaksis³ (1968), 118; H. Roose, Het probleem van de woordsoorten (1964), 69.

[p. 32]

zijn is door L. Koelmans heel precies uit de doeken gedaan⁹⁾.

Een veel pikanter geval van dit soort tegenstrijdigheid tussen taalbeschrijving en taalgebruik heeft te maken met de ‘groene en rooie volgorde’. Zoals bekend kan in het Nederlands een voltooid of passief deelwoord in een bijzin t.o.v. de persoonsvorm van het hulpwerkwoord in de ‘rooie’ volgorde (is gebroken) of in de ‘groene’ volgorde (gebroken is) staan.

Fungeert dat ‘deelwoord’ echter als náámwoordelijke deel van het gezegde dan is alleen de laatstgenoemde volgorde mogelijk en is de ‘rooie’ ongrammaticaal. Aldus Inleiding tot de syntaxis van Klooster, Verkuyl en Luif (blz. 49) en ook Syntaxis van Kraak en Klooster (blz. 136, 152)¹⁰⁾ Het is echter ook, en naar we mogen aannemen ook deze grammatici bekend dat heel wat (schrijvende) Nederlanders zich aan dit oordeel in het geheel niets gelegen laten liggen en onbezorgd aan de lopende band zinnen produceren als

dat ie al jaren met d'r was getrouwd,

waarin zo'n pseudodeelwoord-adjectief wél in de ‘rooie’ volgorde staat¹¹⁾. Nu is het misschien niet helemaal ondenkbaar dat men als grammaticus als volgt redeneert: goed, dat mag zo wezen, maar ondanks hun frequentie en ‘gewoonheid’ acht ik zulke zinnen in strijd met de Nederlandse grammaticaregels, ik laat ze mijn grammatica in elk geval niet genereren. Een dergelijke, op zichzelf toch al moeilijk te verdedigen opvatting, komt echter in een wel heel vreemd licht te staan als blijkt dat onze grammaticus, en dat nog wel in de tekst van de grammatica waarin hij ze als ongrammaticaal brandmerkt, zelf volop van zulke ‘foute’ zinnen gebruik maakt. In een vorig nummer van TABU (II no. 2, p. 27) is er al op gewezen dat dit opmerkelijke verschijnsel zich in Syntaxis inderdaad voordoet. Het ene daar gegeven voorbeeld:

... de spelling die er juist op is gericht ... (122)

laat zich gemakkelijk met nog een flink aantal uitbreiden. Wat moeten we ermee? Laat iemand anders er eens het hare of zijne van zeggen. Dat geldt natuurlijk net zo goed voor die andere drie kwesties.

A. Sassen

9) ‘Zinnen met aanloop in het Nederlands’, Nw Tg 63, 21 e.v.

10) Bij M.C. van den Toorn, ‘Over de functies van het werkwoord zijn’ (Studia Neerlandica 1 (1970), 35) ook die opvatting (vgl. ook Levende Talen 1965, 630).

11) Zelfs gevallen als ‘...dat deze geleerde een andere mening was toegedaan’ (Van der Lubbe t.a.p. 47), met een pseudodeelwoord zónder ‘echte’ pendant, zijn tamelijk gewoon. Op het verschijnsel is voor het eerst gewezen door L.C. Michels in ‘Op de grens van copula en hulpwerkwoord’ (Taal en Tongval 11, 1959); vgl. ook A. Sassen, Endogeen en exogeen taalgebruik (Nw Tg 56, 1963).