Logo DBNL
Tabu. Jaargang 3 (1972-1973)

Tabu. Jaargang 3

(1972-1973)– [tijdschrift] Tabu–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Werkcollege ‘modale hulpwerkwoorden’

Eén van de werkcolleges taalkunde in het eerste semester was gewijd aan ‘Modale hulpwerkwoorden in het Nederlands’.*) In dit verslag wil ik een kort overzicht geven van het verloop van de werkzaamheden en van de resultaten en konklusies, en tot slot een paar evaluerende opmerkingen maken.

1.

Bij wijze van oriëntatie in het onderzoeksgebied werd in een aantal Nederlandse grammatica's (Den Hertog, Overdiep, Rijpma-Schuringa-Van Bakel, Kraak-Klooster en Klooster-Verkuyl-Luif) gekeken, hoe het werkwoordsysteem erin beschreven is, waarbij het ging om vragen als

welke criteria legt men aan voor het onderscheid tussen zelfstandige werkwoorden, koppelwerkwoorden, hulpwerkwoorden en soorten hulpwerkwoorden?
welke werkwoorden worden als hulpwerkwoord genoemd?
wat zijn volgens deze grammatici modale hulpwerkwoorden?

Behalve een goede indruk van de diversiteit van de relevant geachte criteria (soms bijvoorbeeld syntaktische (plaatsing, doordringbaarheid van verbindingen), soms al dan niet geëxpliciteerde semantische criteria), leverde dat ook het inzicht op dat de klassificatie van veel werkwoorden per grammatica verschilt.

Aan de orde kwam nog de status van de modale versies van werkwoorden als kunnen en moeten in een transformationeel-generatieve beschrijving, met als verschillende (en in de loop der jaren ook inderdaad wel voorgestelde) mogelijkheden:

-het modale ww. deel uitmakend van ‘Aux’
-het modale ww. als zelfstandig transitief werkwoord met lijdend voorwerpszin: hij kan thuis zijn = hij kan (hij zijn thuis)
-het modale ww. als zelfstandig intransitief werkwoord met subjektszin: hij kan thuis zijn = (hij zijn thuis) kan

2.

Gezien die aangetroffen verscheidenheid van criteria leek het beter om niet uitgaande van ‘algemeen erkende’ hulpwerkwoorden te onderzoeken welke normen daarbinnen kunnen worden aangelegd ter afbakening van de kategorie ‘hulpwerkwoord van modaliteit, maar om uit te gaan van een wat grotere groep van

werkwoorden en na te gaan welke daarvan (en volgens welke criteria) ‘hulpwerkwoordelijk’ en welke bovendien ‘modaal’ genoemd zouden kunnen worden. We hebben ons dan ook gericht op die werkwoorden die in het corpus van het instituuts-werkwoordprojekt voorkomen, en die bovendien tenminste één van de volgende ‘hulpwerkwoordelijke’ eigenschappen hebben:

a) de infinitiefvorm in funktie van het voltooid deelwoord:
  hij loopt te zingen - hij heeft lopen zingen
  hij hoopt te zingen - *nij heeft hopen zingen
b) het deel uitmaken van de ‘werkwoordelijke eindgroep’:
  ... dat hij mij een boek schijnt te geven
  ... X̶dat hij schijnt mij een boek te geven
  ... dat hij mij een boek belooft te geven
  ... dat hij belooft mij een boek te geven

De hulpwerkwoorden bij een deelwoord (dus hebben, zijn en worden) werden buiten beschouwing gelaten.

3.

Het probleem deed zich nu voor, dat sommige werkwoorden homoniem zijn, en dat de verschillende betekenis- en gebruiksmogelijkheden eerst moeten worden uitgesplitst voordat ze op een bepaald kenmerk onderzocht kunnen worden. (Immers: het antwoord op de vraag of bijvoorbeeld het logisch subjekt van de infinitief identiek is met het (grammatisch) onderwerp bij het ‘hulpwerkwoord’ is voor het werkwoord weten pas te geven als je een onderscheid hebt gemaakt tussen de werkwoorden weten in Ik weet hem te wonen en Ik weet hem te overtroeven.)

Die ‘item-uitsplitsing’ werd uitgevoerd aan de hand van de betekenisomschrijvingen in de woordenboeken (WNT, Van Dale, Koenen). Voortdurend leidde dat tot de vraag, of een bepaald betekenisonderscheid wel relevant (of ‘relevant genoeg’) was om het met een onderscheid in items te honoreren; dat is steeds afhankelijk van het voorkomen van een ‘distinktief’ grammatisch kenmerk (ik kom erop terug onder 5.).

Van de volgende werkwoorden werden meer items onderscheiden:

beginnen: 1. een begin maken met
  2. een aanvang nemen
behoren: 1. de verplichting hebben
  2. vereist zijn
  3. passen, betamen
blijven: 1. voortgaan met
  2. plotseling doen
moeten: 1. verlangen, willen
  2. verplicht zijn tot
  3. behoren, nodig zijn
  4. noodzakelijkerwijs zo zijn
  5. volgens zeggen zo zijn
mogen: 1. houden van, graag doen
  2. =kunnen-4

gaan: 1. zich opmaken om te
  2. ‘zullen’
hoeven: 1. verlangen
  2. de verplichting hebben
  3. nodig zijn
  4. noodzakelijk zo zijn
horen: 1. verbum sentiendi
  2-4. =behoren 1-3
komen: 1. komen met het doel te
  2. komen op de wijze van
  3. geraken tot
kunnen: 1. in staat zijn
  2. in de gelegenheid zijn
  3. mogelijk zijn
  4. permissie/garantie hebben
laten: 1. veroorloven, dulden
  2. doen, maken dat
  3. uitroepend hulpww
  4. adhortatief hulpww
  5. concessief hulpww
leren: 1. onderwijzen
  2. onderwijs krijgen
  3. verlof, vrijheid hebben
  4. wenselijk, nodig zijn
  5. reden hebben tot
  6. concessief hulpww
staan: 1. weldra zullen
  2. steeds bezig zijn met
weten: 1. kennis hebben van
  2. kans zien te, erin slagen
willen: 1. verlangen, wensen
  2. kunnen, wel eens voorkomen
  3. zullen: ‘willen we gaan?’
zien: 1. verbum sentiendi
  2. trachten, proberen
zullen: 1. verplicht zijn, moeten
  2. hulpww toekomende tijd
  3. voorwaardelijk toek. tijd
  4. waarschijnlijk, mogelijk zijn
  5. men zegt dat
  6. wenselijk, raadzaam zijn
  7. twijfelachtig zijn
zijn: l. weg zijn om te (‘hij is vissen’)

4.

De keuze van de eigenschappen waarop de verschillende werkwoorden zijn onderzocht, werd bepaald door wat op grond van de bestudeerde grammatische literatuur als relevant voor het onderscheid hulpwerkwoord - niet-hulpwerkwoord en modaal - niet-modaal kon worden beschouwd. Vanwege de tijd hebben we ons tot de hierna te noemen criteria beperkt: allerlei andere aspekten (bijvoorbeeld de onderlinge kombineerbaarheid, de mogelijkheden van negatie en soorten adverbiale bepalingen, en het optreden in vraagzinnen) moesten helaas blijven liggen. Vrijwel alle kenmerken zijn, meer of minder rechtstreeks, ontleend aan de volgende publikaties:

W. van Belle: De dieptestructuur van modale werkwoorden. Ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, Leuven 1971.
D. Perlmutter: The two verbs begin. In: R.A. Jacobs & P.S. Rosenbaum (eds.) Readings in English transformational grammar (1970).
J. de Rooij: Eigenlijke en oneigenlijke modale verba. In: Taalwetenschap in Nederland 1971 (Amsterdam 1972).

De resultaten van toetsing van de werkwoord-items aan deze criteria zijn

samengebracht in de tabellen. Een ‘+’ daarin geeft aan dat het item aan het criterium voldoet, een ‘-’ dat dat niet, en een ‘±’ dat dat alleen in sommige gevallen zo is. Het teken ‘0’ is gebruikt als het criterium voor het betreffende werkwoord niet van toepassing is.

De onderzochte eigenschappen zijn:

Kolom 1: Is het werkwoord kombineerbaar met een infinitief zonder te?

Kolom 2: Is het werkwoord kombineerbaar met te + infinitief?

Hierbij valt op te merken, dat het criterium moet worden toegepast op zinnen in een onvoltooide tijd; in de voltooide tijd kan te immers wegvallen: hij loopt te zingen - hij heeft lopen zingen.

Sommige items (durven, helpen, leren) kennen beide mogelijkheden, kennelijk zonder betekenisverschil.

Kolom 3: Is een infinitief van een intransitief werkwoord weglaatbaar?

(Bijvoorbeeld hij begint te werken - hij begint). In deze kolom en de drie volgende worden een aantal mogelijkheden van weglating van de infinitief onderzocht. Het resultaat van die weglating kan zijn:

1.een ongrammatikale zin (hij schijnt te komen - X̶hij schijnt)
2.een grammatikale zin
a)die (eventueel: in één lezing) synoniem is met de oorspronkelijke zin (hij moet werken - hij moet; dat tentamen mag ook schriftelijk)
b)die in geen enkele interpretatie hetzelfde betekent (hij denkt te komen - hij denkt)

Alleen voor de gevallen als in 2. a) is in de kolommen 3 tot en met 6 een ‘+’ genoteerd. In de kolommen 3 en 4 is de notatie ‘-’ gebruikt, als het criterium alleen van toepassing bleek bij zinnen met het voornaamwoord het (evt. dit, dat) als subjekt (kolom 4: objekt), waarbij niet duidelijk was of in beide zinnen hetzelfde het optreedt:

het begint weer te regenen - het begint weer.

Kolom 4: Is een infinitief van een transitief werkwoord weglaatbaar? (Bijvoorbeeld hij begint het huis te schilderen - X̶hij begint het huis) Hierbij valt op te merken dat weglating van de infinitief bij verba sentiendi alleen dan niet mogelijk is, als beide ‘objekten’ gerealiseerd zijn: X̶ik hoor hem een liedje (wel: ik hoor hem en ik hoor een liedje).

Kolom 5: Is ie infinitief van een werkwoord met richtingbepaling weglaatbaar? (Bijvoorbeeld hij begon daarheen te fietsen - X̶hij begon daarheen). Hierbij is door subscripten aangegeven dat soms de weglaatbaarheid gebonden is aan het in de voltooide, resp. onvoltooide tijd staan van de infinitief; vergelijk: hij schijnt naar huis (gegaan te zijn) - hij moet naar huis (gaan).

Kolom 6: Is een infinitief van een koppelwerkwoord weglaatbaar?

(Bijvoorbeeld hij begon bruin te worden - X̶hij begon bruin).

Kolom 7: Is er identiteit tussen het (grammatisch) subjekt van de zin en het logisch subjekt van de infinitief?

Hierbij betekent het teken ‘-.’ dat die identiteit niet bestaat tenzij ‘toevallig’ bij reflexiviteit (bijv. hij hoort zichzelf praten).

Kolom 8: Duidt het subjekt bij het hulpwerkwoord noodzakelijk een levend wezen aan?

(Het teken ‘-’ geeft hier aan, dat het subjekt wel ‘Animate’ kan, maar niet hoeft te zijn; bij geen enkel onderzocht item was de mogelijkheid van een levend subjekt uitgesloten).

Kolom 9: Is het werkwoord kombineerbaar met een infinitiefkonstruktie in de lijdende vorm? (Bijv. X̶hij hielp haar geslagen te worden)

Kolom 10: Zo ja: is er ‘Transpassivität’, d.w.z. zijn de zinnen Jan blijkt haar te zien en Zij blijkt door Jan gezien te worden synoniem? (Voor de werkwoorden die in kolom 7 een ‘-’ hebben gaat het hier natuurlijk om de betekenisrelatie tussen zinnen als Ik zie haar de bakker kussen en ik zie de bakker door haar gekust worden).

Kolom 11: Is het werkwoord een handelingswerkwoord (‘Non-Stative’) blijkens de kombineerbaarheid als infinitief met werkwoorden als weigeren en de mogelijkheid in de gebiedende wijs voor te komen?

Soms voldeed een item alleen aan de infinitief- of geb.wijs-test; door subscripten is dat aangegeven.

Problematisch (vanwege de meervoudige negatie) was de beoordeling van hij weigert niet te hoeven stemmen; ongrammatikaal of onakseptabel? Een hierbij aanvankelijk ook nog betrokken kenmerk, nl. de kombineerbaarheid met een bijwoord als opzettelijk, gaf grote moeilijkheden vanwege de onzekerheid over de vraag waarbij precies opzettelijk in de verschillende voorbeeldzinnen een bepaling was.

De gebiedende wijs bleek bij de ‘verba van lichaamshouding’ steeds alleen mogelijk bij negatie: loop niet te schreeuwen!

Kolom 12: Kan het werkwoord in een voltooide tijd voorkomen?

Aangegeven is, dat soms alleen de voltooid verleden tijd mogelijk bleek. In tegenstelling tot wat daarover in Klooster-Verkuyl-Luif (biz. 37) wordt opgemerkt, werden de volgende uitspraken over een ontslapene door de meesten korrekt Nederlands genoemd:

Dat heeft een aardige kerel moeten zijn (moeten-5)
Hij heeft dan rijk mogen zijn, gelukkig was hij niet (mogen-6)

Kolom 13: Is, in een zin met een levend subjekt, de infinitiefkonstruktie te

vervangen door de ermee korresponderende dat-zin met behoud van de betekenis? (Bijvoorbeeld hij hoort haar komen - hij hoort dat ze komt) Dit criterium leek een aanleiding te vormen om alsnog een werkwoord als vergeten uit te splitsen:

a)zich niet bewust zijn van het feit dat
hij vergeet thuis te zijn - hij vergeet dat hij thuis is
b)nalaten te doen
hij vergeet te komen -X̶hij vergeet dat hij komt

Kolom 14: Kan het werkwoord voorkomen als infinitief na om te in een bijwoordelijke bepaling van doel (= na een handelingswerkwoord)?

Dit kenmerk is niet onafhankelijk van dat van kolom 8; waar hier een ‘+’ voorkomt moet daar in ieder geval een ‘+’ of ‘±’ staan.

Kolom 15: Is, waar kolom 4 een ‘+’ of ‘±’ heeft, naast een zin als hij wil het boek (hebben) ook mogelijk het door hem gewilde boek? Bij de verba sentiendi kan hier gewezen worden op de ongrammatikaliteit van X̶de door mij gehoorde man (naast het door mij gehoorde liedje); het deelwoord gezien lijkt niet attributief gebruikt te kunnen worden.

Kolom 16: Laat het werkwoord een bepaling als van mijn vader toe?

Bij zullen-1 valt op te merken dat de ‘verplichtende partij’ daar altijd de spreker (dus ik) is, en dat de ongrammatikaliteit van X̶hij zàl van mij komen op rekening te schrijven is van de redundantie van van mij.

Kolom 17: Parafraseerbaarheid door Het.. (hulpww).. zo (te) zijn, dat.... Naar analogie van de soortgelijke test voor modale bepalingen zou hier nog aan toe te voegen geweest zijn de vraag naar de (on)afhankelijkheid van de tijdsvorm in de dat-zin van die van het hulpwerkwoord.

5.

Uit het verzamelde materiaal zijn een aantal konklusies te trekken.

A.In de eerste plaats betreft dat de rechtvaardiging achteraf van de uitsplitsing in items. Enerzijds kan een kenmerk aanleiding geven tot verdere differentiatie van bepaalde werkwoorden. Zo bleek kolom 13 een ‘distinktief kenmerk’ op te leveren voor de aanvankelijk niet onderscheiden items vergeten -1 en -2, en hetzelfde geldt daarbij ook voor de werkwoorden\ denken en menen. In kolom 3 had een overigens niet onderscheiden item blijven-3 (in zinnen als hij blijft (om te) slapen) een ‘+’ kunnen krijgen. Aan de andere kant zijn sommige item-uitsplitsingen (nog?) niet gerechtvaardigd gebleken. Zo is er bijvoorbeeld geen enkel verschil tussen de specificaties voor laten-3 en -5 en evenmin voor zullen-4 en -5, terwijl bij andere werkwoorden sommige items nauwelijks van elkaar verschillen.
B.De tabellen laten zien dat bepaalde criteria onderling afhankelijk zijn. Soms ligt dat voor de hand; zo gaat kolom 17 over de vraag of het werkwoord kombineerbaar is met een onderwerpszin (dus een abstrakt, d.i. niet-levend subjekt), zodat de werkwoorden die een ‘+’ in kolom 17 hebben, een ‘-’ in de kolommen 8 en 11 zullen hebben. Minder vanzelfsprekend is echter het feit, dat met het voorkomen van een ‘+’ of ‘±’ in kolom 13 steeds een ‘+’ in kolom 8 vergezeld gaat: die ‘hulpwerkwoorden’ waarbij de infinitiefkonstruktie als direkt objekt te beschouwen is, hebben steeds een levend subjekt. Met uitzondering van een paar gevallen geldt ook dat, waar in kolom 8 een ‘-’ voorkomt, ook de kolommen 3 en 4 een negatieve specificatie hebben.
C.Te onderzoeken valt nu ook, in hoeverre de indelingen van werkwoorden zoals die in de verschillende grammatika's te vinden zijn, in het materiaal hun rechtvaardiging vinden. Dat zou min of meer het geval zijn, als de werkwoorden die volgens een bepaalde grammatika samen één kategorie vormen, in de tabel een aantal kenmerken gemeen zouden hebben en als er bij de onderzochte andere werkwoorden geen enkele te vinden zou zijn met diezelfde ‘grootste gemene deler’ van eigenschappen. In het ene onderzochte geval bleek het resultaat niet erg bemoedigend: de eigenschappen die Den Hertogs ‘hulpwerkwoorden van tijd in ruimere zin’ (gaan, zullen, blijven, komen, zijn) gemeen hebben, delen ze met minstens een tiental andere werkwoorden.
D.Primair was echter de vraag, hoe op basis van de gevonden tabellen de Nederlandse werkwoorden te klassificeren zouden zijn. Uitgaande van de drie mogelijkheden die er voor deze werkwoorden voorhanden schijnen te zijn:


illustratie

kunnen enkele voorwaarden worden geformuleerd waaraan in die gevallen respektievelijk voldaan moet zijn. Alleen in het geval van een zelfstandig transitief werkwoord (dus (2)) kan er sprake zijn van twee verschillende subjekten (dus een ‘-’ in kolom 7), van een restriktie dat het subjekt van

1 2 3 4 5 6
Beginnen-1 - + + ± - -
Beginnen-2 - + -. - - -
Behoren-1 - + - - - ±
Behoren-2 - + - - - ±
Behoren-3 - + -. - - ±
Blijken-1 - + -. - +v +
Blijven-1 + - - - - -
Blijven-2 + - - - - -
Denken-1 - + - - - -
Dienen-1 - + - - - -
Doen-1 + - - - - -
Durven-1 + + + -. +o -
Gaan-1 + - - - - o
Gaan-2 + - - - - -
Hebben-1 - + - - - -
Helpen-1 + + + - +o -
Hoeven-1 - + + + +o -
Hoeven-2 - + + ± +o -
Hoeven-3 - + - - +o +
Hoeven-4 - + -. -. - -
Horen-1 + - + ± - -
Horen-2 - + - - - ±
Horen-3 - + - - - ±
Horen-4 - + -. - - ±
Komen-1 + - +? - - o
Komen-2 + - +? o - o
Komen-3 - + - o - o
Kunnen-1 + - - - - -
Kunnen-2 + - + - +o -
Kunnen-3 + - -. - - -
Kunnen-4 + - - - +o -
Laten-1 + - + - - -
Laten-2 + - - - - -
Laten-3 + - - - - -
Laten-4 + - - - -? -
Laten-5 + - - - - -
Leren-1 + + - ± - -
Leren-2 + + - ± - -
Liggen-1 - + - - o -
7 8 9 10 11 12
Beginnen-1 + + - o + +
Beginnen-2 + - ? +? - +
Behoren-1 + - + + - +
Behoren-2 + - + + - +
Behoren-3 + - + + - +
Blijken-1 + - + + - ±
Blijven-1 + - - o + +
Blijven-2 + - - o + +
Denken-1 + + + - - +
Dienen-1 + - + + - +
Doen-1 -. - - o + +
Durven-1 + + + - ±G +
Gaan-1 + + - o + +
Gaan-2 + - + + - -
Hebben-1 + + - o - -
Helpen-1 -. - - o + +
Hoeven-1 + + - o ±I +
Hoeven-2 + - + + - +
Hoeven-3 + - + + - +
Hoeven-4 + - + - - +
Horen-1 -. + + + ±G +
Horen-2 + - + + - +
Horen-3 + - + + - +
Horen-4 + - + + - +
Komen-1 + + - o + +
Komen-2 + + - o + +
Komen-3 + - - o - +
Kunnen-1 + + - o - +
Kunnen-2 + + - o - +
Kunnen-3 + - + + - ±V
Kunnen-4 + - + + - +
Laten-1 - - + + + +
Laten-2 - - - o + +
Laten-3 + - + + - -
Laten-4 + - - o - -
Laten-5 + - + + - -
Leren-1 -. - - o + +
Leren-2 + + - o + +
Liggen-1 + - - o ±G +
13 14 15 16 17
Beginnen-1 - + + - -
Beginnen-2 - - o - -
Behoren-1 - - o + +
Behoren-2 - - o - +
Behoren-3 - - o - +
Blijken-1 - - o - +
Blijven-1 - + o - -
Blijven-2 - ±? o - -
Denken-1 (±) - o - -
Dienen-1 - - o + +
Doen-1 - + o - -
Durven-1 - - o - -
Gaan-1 - + o - -
Gaan-2 - - o - -
Hebben-1 - - o + -
Helpen-1 - + o - - -
Hoeven-1 - - - - -
Hoeven-2 - + - + -
Hoeven-3 - + o - +
Hoeven-4 - - o - +
Horen-1 + + + - -
Horen-2 - - o + +
Horen-3 - - o - +
Horen-4 - - o - +
Komen-1 - + o - -
Komen-2 - - o - -
Komen-3 - - o - -
Kunnen-1 - + o - -
Kunnen-2 - + o - -
Kunnen-3 - - o - +
Kunnen-4 - + o + -
Laten-1 - + o - -
Laten-2 - - o - -
Laten-3 - - o - +
Laten-4 - - o - -
Laten-5 - - o - +
Leren-1 - + + - -
Leren-2 - + + - -
Liggen-1 - + o - -

1 2 3 4 5 6
Lopen-1 - + - - - -
Lijken-1 - + - - +v +
Menen-1 - + - - - -
Moeten-1 + - + + +o -
Moeten-2 + - + ± +o -
Moeten-3 + - -. - +o -
Moeten-4 + - -. - - -
Moeten-5 + - - - - -
Mogen-1 + - - - +o -
Mogen-2 + - - - +o -
Mogen-3 + - + ± +o -
Mogen-4 + - - - +o -
Mogen-5 + - - - +o -
Mogen-6 + - - - - -
Plegen-1 - + - - - -
Proberen-1 - + - -. - -
Schijnen-1 - + - - +v +
Staan-1 - + - o - -
Staan-2 - + - - o -
Trachten-1 - + - - - -
Vallen-1 - + - - - -
Vergeten-1 - + - ± - -
Voelen-1 + - + - - -
Wensen-1 - + - - - -
Weten-1 - + + o o o
Weten-2 - + - - - -
Willen-1 + - + ± +o ±
Willen-2 + - - - - -
Willen-3 + - + - +o ±
Zien-1 + - + ± - -
Zien-2 - + - - - -
Zitten-1 - + - - o -
Zullen-1 + - + - +o ±
Zullen-2 + - - - - -
Zullen-3 + - - - +o -
Zullen-4 + - -. - - -
Zullen-5 + - - - - -
Zullen-6 + - - - +o -
Zullen-7 + - - - ± -
Zijn-1 + - - - - o

7 8 9 10 11 12
Lopen-1 + + - o + +
Lijken-1 + - + + - -
Menen-1 + + + - - +
Moeten-1 + + - o - +
Moeten-2 + + + + ±I +
Moeten-3 + - + + - +
Moeten-4 + - + - - +
Moeten-5 + - + + - +
Mogen-1 + + + - - +
Mogen-2 + - + + - +
Mogen-3 + + + + - +
Mogen-4 + - + + - ±v
Mogen-5 + + + + - +
Mogen-6 + - + + - +
Plegen-1 + - + + - +
Proberen-1 + + + - + +
Schijnen-1 + - + + - -
Staan-1 + - - o - +
Staan-2 + - - o ±G +
Trachten-1 + + + - + +
Vallen-1 - - - o - -
Vergeten-1 + + - o ±G +
Voelen-1 -. + - o ±G +
Wensen-1 + + + - - +
Weten-1 - + - o - +
Weten-2 + + + - ±G +
Willen-1 + + + - - +
Willen-2 + - + + - +
Willen-3 + + - o - -
Zien-1 - + + + ±G +
Zien-2 + + + - ±G +
Zitten-1 + + - + ±G +
Zullen-1 + - + + - -
Zullen-2 + - + + ±I ±v
Zullen-3 + - + + - +
Zullen-4 + - + + - -
Zullen-5 + - + + - -
Zullen-6 + +? - + - -
Zullen-7 + - + + - -
Zijn-1 + + - o - +

13 14 15 16 17
Lopen-1 - + o - -
Lijken-1 - - o - +
Menen-1 (±) - o - -
Moeten-1 - - - - -
Moeten-2 - + - + -
Moeten-3 - + o - +
Moeten-4 - - o - +
Moeten-5 - - o - +
Mogen-1 - - o - -
Mogen-2 - + o + -
Mogen-3 - + - + -
Mogen-4 - - o - ±
Mogen-5 - - o - -
Mogen-6 - - o - +
Plegen-1 - - o - +
Proberen-1 - + o - -
Schijnen-1 - - o - +
Staan-1 - - o - -
Staan-2 - + o - -
Trachten-1 - + o - -
Vallen-1 - - o - -
Vergeten-1 (±) ± + - -
Voelen-1 + + o - -
Wensen-1 ± - o - -
Weten-1 - - o - -
Weten-2 - - o - -
Willen-1 ± + + - -
Willen-2 - - o - +
Willen-3 - - o - -
Zien-1 + + - - -
Zien-2 + - o - -
Zitten-1 - + o - -
Zullen-1 - - o - -
Zullen-2 - - o - +
Zullen-3 - - o - +
Zullen-4 - - o - +
Zullen-5 - - o - +
Zullen-6 - - o - -
Zullen-7 - - o - +
Zijn-1 - - o - -

de ‘hoofdzin’ levend moet zijn (dus een ‘+’ in 8), en van een door een dat-zin vervangbare lijdend voorwerpszin (dus een ‘+’ of ‘±’ in kolom 13).

Waar één van deze specificaties aanwezig is, spreken we van een zelfstandig werkwoord.

De overige werkwoorden kunnen als hulpwerkwoorden worden beschouwd, waarbinnen de modale kennelijk thuishoren in het predikaat bij gehele subjektpredikaatsverbindingen (vergelijk ook de dieptestruktuurstatus van modale bepalingen), dus als in (3). Het beslissende kenmerk daarvoor is ondergebracht in kolom 17. Die modale hulpwerkwoorden (dus: (be)horen, blijken, dienen, hoeven-3, 4, kunnen-3, laten-3, 5, lijken, moeten-3, 4, 5 mogen-4, 6, plegen, schijnen, willen-2, zullen-2-6, 7) hebben, behalve de positieve specificatie in 17, ook alle gemeen: een ‘-’ in de kolommen 3, 4 en 8, 11, 13, 14, en 16, en een ‘+’ in de kolommen 7, 9 en 10. Een aantal van die kenmerken (bijvoorbeeld de eigenschap Transpassivität) vormen een bevestiging voor de juistheid van de opvatting van diagram (3).

Nog een aantal opmerkingen hierbij:

- de werkwoorditems moeten-1 en moeten-2 moeten volgens deze criteria als zelfstandige (transitieve) verba opgevat worden, waarbij de infinitief-konstruktie als objektszin te beschouwen is;

- het item beginnen-2, dat naar aanleiding van Perlmutter 1970 juist van beginnen-1 was onderscheiden vanwege het onderscheid tussen de in de diagrammen (3) en (2) weergegeven mogelijkheden, is kennelijk niet als een modaal hulpwerkwoord (of: ‘zelfstandig intransitief werkwoord met zinssubjekt’) te beschouwen;

- er blijkt nog één werkwoord te zijn, dat met uitzondering van de positieve specificatie in kolom 17, alle kenmerken met de modale hulpwerkwoorden gemeenschappelijk heeft, namelijk het ‘hulpwerkwoord van de toekomende tijd’ gaan-2.

6.

Over de werkwijze valt verder nog het volgende op te merken.

De uitsplitsing in items en het formuleren en onderzoeken van de verschillende kenmerken nam de meeste tijd in beslag. Aan elke deelnemer was daarbij een portie werkwoorden toebedeeld, waarvoor hij de dokumentatie ten aanzien van itemuitsplitsing en kenmerkenonderzoek (met voorbeeldzinnen en eventuele opmerkingen) verzorgde; ook de opmerkingen bij elke afzonderlijke eigenschap (dus per kolom) zijn genoteerd. Alle gegevens (d.w.z. aanzienlijk meer dan de in dit verslag genoemde) zijn, bijeengebracht in een map, in de taalkunde-kamer te raadplegen.

Mijn indruk is, dat de deelnemers aan het college in het algemeen zinvol

en met (gematigd) enthousiasme bezig geweest zijn. Als onbevredigend werd echter ervaren, dat er onevenredig veel tijd nodig bleek voor ‘het voorbereidende werk’: de oriëntatie in de literatuur, het onderscheiden van de verschillende items en het werken aan de tabellen. De op de valreep nog uit het materiaal getrokken konklusies zijn eigenlijk onvoldoende in diskussie geweest en zijn in ieder geval fragmentarisch. Een ander gevolg van die lange aanloop was, dat soms het probleem van de bomen en het bos de deelnemers parten ging spelen.

Een studie-opzet, waarin studenten met hoofdrichting letterkunde hun werkstuk taalkunde maken in het kader van, of tenminste tijdens of direkt aansluitend op het taalkunde-werkcollege, lijkt gezien onze ervaringen niet zo gemakkelijk te realiseren. Belemmerende faktoren zijn kennelijk de geringe gemotiveerdheid om in groepsverband kennis te geven/nemen van en te diskussiëren over de problemen die zich bij het maken van een werkstuk voordoen (wat in de hand wordt gewerkt door de diversiteit van de gekozen onderwerpen), en het overwegend refererend karakter van zo'n werkstuk, dat niet altijd goed verenigbaar is met de inrichting van het werkcollege.

 

Theo van den Hoek


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde