Tabu. Jaargang 3

[p. 14]

[Nummer 2/3]

Syntactische homonymie

Het komt geregeld voor dat de bespreking van een of ander verschijnsel of probleem op het gebied van de Nederlandse taalkunde tijdens colleges, aan de hand van een publikatie die daarop betrekking heeft, aanleiding geeft tot discussies waarin men zo mogelijk de auteurs of ook anderen die over het betreffende onderwerp gepubliceerd hebben, zou willen betrekken.

De redactie van TABU stelt zich voor dat daartoe een gelegenheid zou kunnen worden geboden door bij tijd en wijle aan schrijvers over discutabele onderwerpen uit de Nederlandse taalkunde vragen voor te leggen die bij de lectuur van een bepaalde publikatie gerezen zijn en hen uit te nodigen daarop in TABU te reageren.

Naar aanleiding van wat in het eerste hoofdstuk van Klooster/Verkuyl/Luif:

Inleiding tot de syntaxis (1969; blz. 13-15) wordt opgemerkt over ‘syntactische homonymie’, is de volgende vraag gesteld:

Zin (11) representeert twee zinnen met een verschillende syntactische structuur (en is dus syntactisch homoniem), nl.

(11a) De derde heeft Jan gisteren een andere plaats gegeven

(11b) De derde heeft Jan gisteren een andere plaats gegeven (het onderwerp is onderstreept)

Is de volgende redenering juist of onjuist?

De zinnen: Piet heeft Kees een andere plaats gegeven Wim heeft Klaas een andere plaats gegeven

= Klaas heeft Wim een andere plaats gegeven

hebben dezelfde syntactische structuur. Precies hetzelfde geldt ook voor (11a) en (11b). In tegenstelling tot wat op blz. 14 wordt gezegd is (11) dus niet een syntactische homonieme zin. De zinnen (11a) en (11b) kunnen beide worden ‘gepronominaliseerd’ tot

Hij heeft hem gisteren een andere plaats gegeven, een zin die onmogelijk als syntactische homoniem kan worden beschouwd.

De redactie heeft deze vraag voorgelegd aan de auteurs, en aan Prof. Dr. J.G. Kooij, die over homonymieverschijnselen gepubliceerd heeft.

De binnengekomen reacties volgen hieronder. (Red.)

J.H.J. Luif:

Helaas zie ik niet zo goed wat het probléém eigenlijk is.

Als je er van uitgaat dat homonymie, vlotweg geformuleerd, een kwestie is van dezelfde uiterlijke vorm, maar verschil in betekenis, dan worden er in de mij toegestuurde formulering van het probleem twee nogal opvallende gedachtefouten gemaakt.

1.	In de argumentatie wordt tweemaal over een verschil in uiterlijke vorm heengelopen (Wim en Klaas worden verwisseld, evenals hij en hem).
2.	Er wordt over structuur gesproken in de zin van skelet-structuur, d.w.z. relaties tussen categorieën zonder op de lexicale ‘aankleding’ te letten. Dat gaat natuurlijk niet als je het over de betekenis van de zin hebt.

Je zou syntactische homonymie weer naar soort kunnen onderverdelen (met gelijke/ongelijke skelet-structuur, enz.), maar de zin daarvan zie ik niet zo. Van syntactische homonymie is sprake bij verschillende mogelijke relaties tussen de elementen van één reeks. Dat is hier het geval, als we tenminste aannemen dat de zin in beide betekenissen op dezelfde manier uitgesproken kan worden.

[p. 15]

J.G. Kooij:

1.1.

Deze redenering is niet juist om de volgende redenen. In een TG grammatika die ook de hiërarchische relaties tussen de konstituenten van een zin beschrijft - wat in veel gevallen neerkomt op toekenning aan die konstituenten van de traditionele grammatische funkties, of zinsdelen - hebben de zinnen (12) en (13) beide een syntaktische dieptestruktuur met een Subjekt en twee Objekten, Indirekt Objekt en Direkt Objekt. In (12) is Piet Subjekt en Kees Indirekt Objekt, in (13) is Klaas Subjekt en Wim Indirekt Objekt. Dit kan men syntaktisch laten zien, omdat de konstituent die Subjekt is, het resultaat is van een toepassing van de herschrijfregel Z ⇢ NP + VP. Hiërarchisch neemt deze konstituent een andere plaats in dan de konstituent die Indirekt Objekt is. Dezelfde funktie Subjekt wordt op diezelfde manier toegekend aan de konstituenten De derde en Jan in (11a) resp. (11b). Subjekt en Indirekt Objekt kunnen in het Nederlands in bepaalde gevallen zowel links als rechts van het finite werkwoord staan. De oppervlaktestruktuur (11) voldoet aan de voorwaarden waaronder dat kan, en die oppervlaktestruktuur (11) is syntaktisch homoniem omdat zowel (11a) als (11b) een mogelijke syntaktische dieptestruktuur van (11) is. Om dezelfde redenen zijn ook (12) en (13) als oppervlaktestrukturen, dus, zonder de onderstrepingen, syntaktisch homoniem. De verwarring zit in het gebruik van de term ‘dezelfde’. De twee syntaktische strukturen die aan (11) kunnen worden toegekend zijn alleen ‘dezelfde’ als men er niet naar kijkt welke nominale konstituent van die oppervlaktestruktuur, in de dieptestruktuur gedomineerd wordt door de eerst herschreven NP. De verwarring wordt - mogelijk - ook in de hand gewerkt omdat voor 't gemak de term ‘zin’ gebruikt is zowel voor de (diepte) strukturen mét als de (oppervlakte) strukturen zónder onderstrepingen.

De zinnen (11a) en (11b) kunnen alleen worden gepronominaliseerd tot

(14)	Hij heeft hem gisteren een andere plaats gegeven

als men de syntaktische dieptestruktuur kent, d.w.z. als men weet wat onderwerp en wat Objekt is. Het is juist, dat deze zin, (14), op zichzelf niet dubbelzinnig is, in tegenstelling tot (11), omdat bij pronomina een morfologisch verschil tussen Subjekt en Objekt optreedt, althans in dit geval. Maar als pronominalizering van (11a) en (11b) is (14) wel dubbelzinnig omdat men niet weet welke van die syntaktische strukturen met (14) correspondeert, die waarin De derde Subjekt is of die waarin Jan Subjekt is. Voor de duidelijkheid zou men beter kunnen uitgaan van een pronominalizering (14) voor (11a) en een pronominalizering

(15)	Hem heeft hij gisteren een andere plaats gegeven

voor (11b). Op dezelfde manier correspondeert (14) dan ook met (12) en (15) met (13). Vanzelfsprekend gaat dit alleen op als (watbetreft (11a) en (11b)) de derde slaat op iets waarnaar verwezen kan worden met hij resp. hem.

1.2.

In het bovenstaande is geen rekening gehouden met enkele faktoren die de redenering eventueel ook beïnvloed kunnen hebben.

(1) De interpretatie (11a) is, zonder verdere context dan alleen een grammatika-boek, onwaarschijnlijker dan de interpretatie (11b), omdat men geneigd is de derde te interpreteren als ‘de derde klas’, en men de konstituent Jan in (11) dan eerder als de Agens, d.w.z. als Subjekt, zal opvatten.

(2) Omgekeerd bestaat er in het Nederlands een neiging om, alweer, als verdere context ontbreekt, de eerste nominale konstituent die mor-

[p. 16]

fologisch en semantisch in aanmerking komt als Subjekt te nemen. Dit speelt een rol in de interpretatie van (12) en (13) wanneer men die als oppervlaktestrukturen neemt.

(3) De in het boek gevolgde redenering kan ten onrechte de indruk wekken dat Indirekt Objekt en Subjekt altijd van plaats kunnen wisselen. De zin

(16)	? Een meisje heeft Piet een andere plaats gegeven

met een meisje als I.O. en Piet als Subjekt, is voor mij echter twijfelachtig, tenzij er een duidelijk kontrastief accent valt op een meisje. De zin

(17)	'm heeft Piet een andere plaats gegeven

is volkomen ongrammatikaal.

Syntaktische homoniemie is een goed illustratiemiddel voor syntaktische theorie, maar men kan daar niet helemaal automatisch te werk gaan. Semantische, pragmatische, en contextuele faktoren spelen ook een rol bij het bepalen van het aantal mogelijke dieptestrukturen. Bij lang nadenken over dubbelzinnige zinnen blijkt meestal dat er aan de ene kant niet zoveel kan als eerst leek, en aan de andere kant meer: zin

(12)	Piet heeft Kees een andere plaats gegeven

kan eventueel ook nog geïnterpreteerd worden als: ‘(het standbeeld van) Piet heeft Kees (aan) een andere plaats gegeven (om in het stadspark neer te zetten)’.

Leiden, 30 januari

Vakgroep Nederlandse Taal- en Letterkunde