Tabu. Jaargang 2

[p. 37]

Over helpers, damsters en woldjers e.a.

Zoals bekend worden adjectieven en in samenhang daarmee substantieven die aanduidingen zijn voor inwoners en voor de plaatselijke taal op basis van geografische eigennamen gevormd met behulp van affixen als -s, -se en -er (Haarlems, Haarlemse, Haarlemmer). In de provincie Groningen (Priesland en Drente) treden ook andere suffixen op, o.m. -ster en -jer. Van dit -ster, bv. in Hogelandster en Sappemeerster, merkt ‘Schönfeld’ (7e dr. pag. 314) op dat het voorzover het dient om de bewoners van een plaats of streek aan te duiden, gescheiden moet worden van het ndl. -ster in nomina agentis zoals schrijfster en weldoenster. In tegenstelling tot dit ndl. -ster, dat uitsluitend substantieven en wel ‘vrouwelijke’ substantieven vormt, is het Groningse -ster, dat optreedt in vrouwelijke èn mannelijke inwonernamen en bovendien in daar weer van afgeleide taalnamen (het Oldamsters) en in adjectieven (een Oldamster plaats), blijkbaar niet te herleiden tot het vulgair 1t. -istria. De vraag (die door ‘Schönfeld’ niet beantwoord wordt) is dan: wat is dan wel de herkomst ervan en wat is zijn oorspronkelijke morfologische valentie? Vormde het in oorsprong alleen substantieven òf alleen adjectieven of misschien beide? In dit verband valt te denken aan het corresponderende suffix -er (Wedder, Winschoter, Zoutkamper etc.), etymologisch niet identiek aan het -er van nomina agentis als schrijver en weldoener maar wel - volgens ‘Schonfeld’ - daarmee samengevallen, dat aanvankelijk alleen in substantivische formaties (inwonernamen) optrad, maar vervolgens ook de overeenkomstige adjectieven kon vormen (een Haarlemmer - Haarlemmer olie). Andere vragen die gesteld kunnen worden zijn: als de keuze van -er en -ster in Groningen niet bepaald wordt door de sexe van de persoon (zoals in het geval van weldoener en weldoenster), waar hangt die dan wel van af? En als dit een kwestie is van de klankstructuur van het basiswoord (vgl. bv. de allomorfen van het diminutiefsuffix), hoe zien de desbetreffende regels er dan uit? Hoe is de variant -jer (Woldjer), waarnaast in bepaalde gevallen ook -ker voorkomt (Bosker), te verklaren?

Deze en andere vragen vormen het uitgangspunt voor een onderzoekje dat een groep 2e jaars academici onder raamregie van ondergetekende in april op touw heeft gezet.

[p. 38]

De groep bestaat uit de dames Blijdorp, Bolt, Heikens en Postma en de heren van den Bovenkamp, van der Hoeven, Tepper, Witteveen en De Wijs. Met dit onderzoek is een begin gemaakt door een verzameling gebruiksgevallen aan te leggen, en wel aan de hand van stafkaarten van de provincie Groningen, straatnamenlijsten, de Lijst van Aardrijkskundige Namen van Nederland, het Groninger Woordenboek van K. ter Laan, de Groninger Plaatsnamen van W. de Vries en andere bronnen. Verder wordt er een schriftelijke enquête opgesteld die verstuurd zal worden naar de diverse gemeenten in Groningen ter aanvulling en verificatie van het stafkaartenmateriaal. Zo nodig zal ook mondeling onderzoek ter plaatse worden ingesteld.

Naast de aanleg van een ‘corpus’ wordt ook nagegaan wat er aan literatuur over het onderwerp te vinden is. Daarvoor is contact opgenomen met het Fries Instituut, aangezien -ster ook in Friesland wordt aangetroffen.

Het gaat dus om een specifiek morfo(no)logisch onderzoek, waarin de synchronische verhouding van basiswoord en afleiding centraal staat. Daarbij doet zich ook de vraag voor hoe die in gevallen als Helper (: Helpman), Lopster (: Loppersum), Slochter (: Slochteren), Haren(d)er (: Haren) beschreven en verklaard moet worden. Dit zal ertoe leiden dat behalve de etymologie van bepaalde suffixen, ook die van sommige basiswoorden erin betrokken wordt. Met andere woorden, het onderzoek zal naast een synchronisch ook een diachronisch karakter vertonen. Het is dan ook opgezet in het kader van het college historische grammatica, dat zijn probleemstellingen en aanknopingspunten zo veel mogelijk tracht te vinden in het hedendaagse Nederlands, waartoe (in dit geval) ook het zgn. regionale Nederlands gerekend wordt.

De resultaten van observatie, verkenning en onderzoek zullen hoop ik t.z.t. in TABU bekend worden gemaakt.

A. Sassen