Tabu. Jaargang 2

[p. 22]

Tegenvoorbeelden voor de not-transportatie analyse

1.

In (R. Lakoff 1968) en (G. Lakoff 1970) wordt een transformatie aan de orde gesteld die de naam heeft gekregen van NOT-transportatie.

In het hier volgende betoog zal ik ingaan op de motivering voor deze transformatie zoals die gegeven wordt in (G. Lakoff 1970) op de blz. 158-162, waar de argumentatie voor deze regel wordt samengevat. Een nadien verschenen artikel van R. Lakoff, dat nieuwe argumenten schijnt te geven, heb ik mede vanwege het tijdelijk niet-toegankelijk zijn van de bibliotheek van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam niet in mijn beschouwing kunnen betrekken. Het gaat mij erom te wijzen op een paar gevallen die mij tegenvoorbeelden toeschijnen voor de analyse zoals G. Lakoff die presenteert.

2.

Uitgangspunt vormt de waarneming, dat (1) ambigu is, en een lezing heeft die synoniem is met (1a) en één die synoniem is met (1b).

(1)	De kommentator gelooft niet, dat Luns oprecht is.
(1a)	Het is niet waar, dat de kommentator gelooft, dat Luns oprecht is.
(1b)	De kommentator gelooft, dat Luns niet oprecht is.

In lezing (1a) is (1) de ontkenning van (1c),

(1c)	De kommentator gelooft, dat Luns oprecht is.

en in deze lezing wordt de kommentator door de spreker geen enkele overtuiging toegeschreven. Dit laatste is bij lezing (1b) van (1) duidelijk wel het geval.

2.1.

De verklaring voor de waargenomen dubbelzinnigheid wordt verschaft door de transformatie NOT-transportatie. Deze transformatie verplaatst het negatie-element vanuit de ingebedde zin naar de matrixzin. Men kent nu twee dieptestrukturen aan (1) toe, en wel één waarbij het negatie-element tot de matrix-zin behoort - deze dieptestruktuur levert lezing (1a) op - en één waarbij het negatieelement tot de ingebedde zin behoort. Deze laatste dieptestruktuur

[p. 23]

is gelijk aan de dieptestruktuur van (1b), en verklaart de synonymie van de ene lezing van (1) met (1b). Door toepassing van NOT-transportatie ontstaat uit deze dieptestruktuur (1).

2.2.

Om aan te tonen, dat de transformatie NOT-transportatie noodzakelijk moet worden ingevoerd, wijst Lakoff op ingebedde zinnen met idiomatische uitdrukkingen die alleen maar met een negatie-element kunnen voorkomen, zoals ‘niet op zijn mondje gevallen zijn’, ‘ergens geen doekjes om winden’ en ‘geen vinger voor iets of iemand uitsteken’. Naast (2a) is (2b), in de idiomatische lezing, ongrammatikaal:

(2a)		De man stak geen vinger uit om de drenkeling te helpen.
(2b)	*;	De man stak een vinger uit om de drenkeling te helpen.

Dat wil zeggen, in de dieptestruktuur van een zin met de uitdrukking een vinger uitsteken voor iets moet altijd een negatie-element aanwezig zijn. Als men nu aanneemt, dat de transformatie NOT-transportatie deel uitmaakt van de grammatika van het Nederlands, dan kan men de volgende twee voorspellingen doen met betrekking tot idiomatische uitdrukkingen die een negatieve kontekst vereisen.

(a) Met betrekking tot werkwoorden die een komplementzin bij zich kunnen hebben en NOT-transportatie kunnen ondergaan:

als in de komplementzin een uitdrukking voorkomt die een negatie-element vereist, dan kan door middel van toepassing van NOT-transportatie dit negatie-element uit de komplementzin worden gehaald en naar de matrixzin worden verplaatst. Voorspelling (a) wordt bevestigd door de volgende observaties.

Zoals we gezien hebben, is geloven een werkwoord waarop (a) van toepassing is. Volgens (a) moet naast (3a) (3b) grammatikaal zijn. Dit is inderdaad het geval.

(3a)	De kritische kommentator gelooft, dat Nixon geen vinger uitsteekt, voordat het te laat is.
(3b)	De kritische kommentator gelooft niet, dat Nixon een vinger uitsteekt, voordat het te laat is.

Wanneer men zou aannemen, dat er geen regel NOT-transportatie is, en, zoals b.v. Jackendoff doet, dat het negatie-element in de dieptestruktuur al in de matrixzin aanwezig is, dan komt men voor het feit te

[p. 24]

staan, dat in die dieptestruktuur de ongrammatikale zin (4) aanwezig zou zijn, die men per definitie niet genereren kan.

(4)

*;

Nixon steekt een vinger uit, voordat het te laat is.

Dit is een eerste argument ter ondersteuning van de NOT-transportatie-analyse. Een tweede argument vloeit voort uit (b).

(b) Met betrekking tot werkwoorden die een komplementzin bij zich kunnen hebben en niet NOT-transportatie kunnen ondergaan kan men de volgende voorspelling doen: als in de komplementzin een idiomatische uitdrukking voorkomt die een negatie-element vereist, dan kan dit negatie-element niet uit die komplementzin verwijderd worden. Ook (b) wordt door relevante observaties bevestigd. Een werkwoord, dat geen NOT-transportatie kan ondergaan, is b.v. betreuren. Dit blijkt uit de ondubbelzinnigheid van (5):

(5)	De kritikus betreurt niet, dat Harry Mulisch alleen nog maar pamfletten publiceert.

(5) kan niet betekenen, dat het de kritikus spijt, dat Harry Mulisch niet alleen pamfletten publiceert, maar ook nog romans en verhalen.

Deze betekenis zou wel aan (5) gehecht moeten kunnen worden, als betreuren NOT-transportatie zou kunnen ondergaan. Nu moet volgens (b) (6b) naast (6a) ongrammatikaal zijn. Dit blijkt inderdaad zo te zijn.

(6a)		De kritische kommentator betreurt, dat Nixon geen vinger uitsteekt, voordat het te laat is.
(6b)	*;	De kritische kommentator betreurt niet, dat Nixon een vinger uitsteekt, voordat het te laat is.

Terzijde zij opgemerkt, dat het verschil in mogelijkheden tussen betreuren en geloven met betrekking tot NOT-transportatie waarschijnlijk verband houdt met de presupposities van beide werkwoorden. (Vgl. voor de kwestie van presupposities Kiparsky & Kiparsky 1970).

Betreuren heeft als presuppositie, dat de spreker de bewering in de komplementzin voor waar houdt, of betreuren nu ontkend wordt of niet. Dus (7) is een presuppositie bij (5).

(7)	Harry Mulisch publiceert alleen nog maar pamfletten.

Gezien deze presuppositie is de ondubbelzinnigheid van (5) niet verwonderlijk. Geloven heeft niet een dergelijke presuppositie. Dat wil zeggen, dat de spreker bij een zin als (1) zich niet uitlaat over zijn mening ten aanzien van de oprechtheid van de heer Luns. Hij spreekt zich

[p. 25]

uitsluitend uit over de opinie van de kommentator.

3.

In 2.2. heb ik laten zien hoe twee konsekwenties van het aannemen van de regel NOT-transportatie volgens Lakoff door de feiten worden bevestigd. Hierna zal ik laten zien, dat andere feiten deze konsekwenties niet bevestigen.

3.1.

Een werkwoord, dat ook onder (b) uit (2.2.) valt, en dus niet NOT-transportatie kan ondergaan, is mogelijk zijn. Dit blijkt uit de ondubbelzinnigheid van (8a) en uit het verschil in betekenis van (8a) en (8b).

(8a)	Het is niet mogelijk, dat de regering-Biesheuvel vroegtijdig aftreedt.
(8b)	Het is mogelijk, dat de regering-Biesheuvel niet vroegtijdig aftreedt.

In (8a) kan het negatie-element niet uit de komplementzin afkomstig zijn. Volgens (b) moet derhalve (9b) naast (9a) ongrammatikaal zijn. Dit is voor mijn taalgevoel echter niet het geval.

(9a)	Het is mogelijk, dat Nixon geen vinger uitsteekt, voordat het te laat is.
(9b)	Het is niet mogelijk, dat Nixon een vinger uitsteekt, voordat het te laat is.

Een tweede tegenvoorbeeld hebben we voor mijn taalgevoel met het werkwoord bereid zijn. Ook dit werkwoord kan de regel NOT-transportatie niet ondergaan, zoals blijkt uit (10a) en (10b).

(10a)	Mijn zusje is niet bereid uit te gaan.
(10b)	Mijn zusje is bereid niet uit te gaan.

Volgens (b) zou derhalve (11a) naast (11b) ongrammatikaal zijn. Dit is, dacht ik, niet het geval.

(11a)	De onderwijzer is niet bereid er doekjes om te winden.
(11b)	De onderwijzer is bereid er geen doekjes om te winden.

Ten derde is er het werkwoord weigeren. Er zijn argumenten voor een uiteenlegging in de onderliggende struktuur van weigeren in een negatie-element en het element bereid zijn. Als we daar vanuit gaan, dan is het duidelijk, dat het negatie-element, dat voor een vinger uitsteken vereist is, in (12) niet afkomstig kan zijn uit de komplementzin, maar afkomstig is uit de semantische representatie van

[p. 26]

weigeren.

(12)	Nixon weigert een vinger uit te steken, voordat het te laat is.

Het is mij niet duidelijk hoe een zin als (12) te rijmen valt met Lakoff's argumentatie voor het bestaan van NOT-transportatie.

3.2.

De tegenvoorbeelden in 3.1. hoeven niet te betekenen, dat in de grammatika van het Nederlands niet een regel NOT-transportatie voorkomt. Zij hebben alleen betrekking op de argumenten voor die regel, die Lakoff wil ontlenen aan idiomatische uitdrukkingen die een negatie-element bij zich moeten hebben.

Geraadpleegde literatuur:

De Haan, S.	-Willen, een syntaktisch-semantische analyse. (ongepubliceerde doktoraalskriptie)
Kiparsky, C. en	-Fact. In: Progress in Linguistics. Eds. Bierwisch en
Kiparsky, P.	Heidolpher. Den Haag 1970.
Lakoff, G.	-Pronominalization, Negation and the Analysis of Adverbs.
	In: Readings in English Transformational Grammar. Eds.
	Jacobs en Rosenbaum, Waltham (Mass.) 1970.
Lakoff, R.	-Abstract Syntax and Latin Complementation.
	M.I.T.-Press 1968.

Niet geraadpleegde relevante literatuur:

Lakoff, R.	-A Syntactic Argument for NOT-Transportation.
	In: Papers from the fifth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society. Chicago 1969.

S. de Haan