Tabu. Jaargang 1

[p. 46]

Impliciet en inconsistent?

In zijn artikel Infinitiefconstructies bij verba sentiendi¹⁾ verwerpt De Geest de door traditionele grammatici (Den Hertog, Poutsma) voorgestelde analyse van zinnen als ik hoor Kaatje zingen op grond van de inconsistentie ervan. Dat de opvattingen van Den Hertog en Poutsma inconsistent zijn, meent hij als volgt te kunnen bewijzen:

(a)	hun analyse is met boomdiagram (1) consequent weergegeven:

(b)	volgens Chomsky (1965: Aspects of the theory of syntax) kunnen functionele relaties (‘onderwerp van’, ‘hoofdwerkwoord in’, ‘bepaling bij’) worden uitgedrukt in termen van konfiguraties van elementen in de dieptestruktuur; Uit (a) en (b) volgt
(c)	de zin ik hoor Kaatje zingen bevat een predikaat met twee hoofdwerkwoorden, horen en zingen, en Kaatje is lijdend voorwerp bij beide werkwoorden; waarmee de inconsistentie bewezen is, want:
(d)	noch Den Hertog, noch Poutsma hebben ooit beweerd, dat (c).

Men toont aan dat een beschrijving (een verzameling uitspraken over een bepaald onderwerp) inconsistent is, door te laten zien dat daaruit, en daaruit alleen, onweerlegbaar (dat is; met behulp van ook door de maker van de beschrijving als geldig aanvaarde gevolgtrekkingsprincipes) als konklusie zowel een bewering ‘p’ als een bewering ‘niet-p’ kan worden afgeleid. De redenering van De Geest schiet eigenlijk al op deze punten tekort:

1.	Gesteld al dat het bewijs verder korrekt was, dan had, om de gewenste contradictoire konklusie te kunnen bereiken, (d) moeten luiden: ‘Den Hertog en Poutsma hebben ooit (= wel eens) beweerd dan niet-(c)’; en dat laatste is naar alle waarschijnlijkheid onjuist.
2.	Met (b) voert De Geest een nieuwe premisse in die, om te mogen meedoen in het bewijs, door Den Hertog (tot wie ik me verder zal beperken) als waar erkend zou moeten zijn, en dat is niet het geval. Bovendien worden hier uitspraken over de door de herschrijfregels van Chomsky (1965) gedefinieerde verzameling van strukturen van toepassing geacht op een andere (namelijk minstens met (1) uitgebreide) verzameling, en het is volstrekt onzeker of dat gerechtvaardigd is.
3.	Den Hertogs analyse wordt allerminst ‘consequent’ of zelfs maar ‘zeer getrouw’ weergegeven door (1). Zinnen bestaan volgens Den Hertog^2) uit een onderwerp, een gezegde, voorwerpen, enz.,

1) In: Studia Neerlandica 3 (1970), 33-59.

2) C.H. den Hertog, Nederlandsche spraakkunst. Handleiding ten dienste van aanstaande (taal-) onderwijzers. Tweede druk. Amsterdam 1903-1904. Drie delen.
Over de hier besproken konstrukties gaan vooral de passages I 43-48 en III 174-178. De Geest beroept zich in zijn artikel op een andere publikatie van Den Hertog; voor het betoog heeft dat geen consequenties.

[p. 47]

maar er is bij hem nergens sprake van een die laatste zinsdelen overkoepelend ‘predikaat’. In de zin

(2)	Ik hoor Kaatje (een liedje) zingen

beschouwt hij Kaatje als lijdend voorwerp bij hoor, een liedje als lijdend voorwerp bij zingen en (een liedje) zingen als bepaling van gesteldheid, betrekking hebbend op Kaatje. Bepalingen van gesteldheid hebben een tweeledig karakter: ‘eensdeels toch hebben zij steeds betrekking op eene in den zin vermelde zelfstandigheid, andersdeels zijn zij zeer beslist onderdeelen van net gezegde’ (Den Hertog (1903-04), I 120). Een diagram dat Den Hertogs analyse zo veel mogelijk recht doet, zou dus eerder iets als (3) zijn:

Het blijkt ook wel degelijk mogelijk om op grond van de opstelling der konstituenten een antwoord van Den Hertog te krijgen op de vraag, of Kaatje in een zin als (2) subjekt of objekt bij zingen is (al impliceert dat de onaantrekkelijke veronderstelling dat de relatie ‘subjekt van’ op twee verschillende manieren struktureel gedefinieerd zou zijn). In zinnen als

(4)	Ik hoor (een liedje) zingen

namelijk noemt Den Hertog (een liedje) zingen lijdend voorwerp bij hoor en een liedje lijdend voorwerp bij zingen:

Zelfs lijkt het niet uitgesloten, dat Den Hertog een zin als (2) als samengesteld beschouwt; hij spreekt van een beknopte bijzin als een infinitief van één of meer voorwerpen of bepalingen vergezeld gaat (II 40-41). De consequenties van deze uitspraak voor de analyse van zinnen met een verbum sentiendi blijven echter onduidelijk: ‘bijzinnen van gesteldheid’ worden bijvoorbeeld niet onderscheiden.

[p. 48]

Wat de waarde van Den Hertogs beschrijving ook moge zijn, het is duidelijk dat inconsistentie ervan nauwelijks aan te tonen is. Dat is een rechtstreeks gevolg van het feit dat die beschrijving een impliciet karakter heeft en niet geformaliseerd is, waarmee men zich voor kritiek als die van De Geest vrijwel onkwetsbaar maakt. De verwerping op grond van inconsistentie moet dan ook plaats maken voor afwijzing van de implicietheid van de beschrijving: uitspraken met wetenschappelijke pretentie diskwalificeren zich in de mate waarin er over de exegese ervan te kibbelen valt.

Van den Hoek