Tabu. Jaargang 1

[p. 44]

Spierinkjes
Wat is een eigennaam?

Vanouds worden de zelfstandige naamwoorden (substantieven) in twee hoofdgroepen verdeeld, n.l. de eigennamen en de niet-eigennamen oftewel soortnamen, ook wel appellatieven genoemd. De term soortnaam wordt ook anders toegepast, o.a. op woorden als man, kind, hond enz., de ‘telbare’ substantieven dus, ter onderscheiding van stofnamen zoals melk, goud, wol, enz. In Syntaxis van Kraak en Klooster en ook in de Inleiding tot de syntaxis van Klooster c.s. (p.16) worden de eigennamen, als een subcategorie van de nomina, apart gezet, náást de substantieven. Kraak en Klooster geven van elk van de beide groepen enkele voorbeelden, van de eigennamen o.m. Jan, Parijs, de Universiteit van Amsterdam en De Vrije Bladen. Ze menen dat over de zelfstandige naamwoorden en eigennamen verder niets hoeft te worden gezegd. ‘Ieder is in staat de gegeven voorbeelden met tal van andere aan te vullen en, wanneer hem een woord wordt voorgelegd, te zeggen of hij al dan niet een substantief of een eigennaam voor zich heeft’ (p. 97).

Hoewel het kennelijk de bedoeling is te beweren dat niemand er moeite mee heeft het juiste antwoord te geven op de vraag of een willekeurig gekozen woord, dus b.v. ook zij, ons, frans, want, a) een substantief of eigennaam is dan wel b) geen van beide, wil ik aannemen dat tevens geïmpliceerd is dat iedereen van elk woord dat hem wordt voorgelegd kan zeggen of het een substantief dan wel een eigennaam is.

Het lijkt betrekkelijk eenvoudig proefondervindelijk uit te maken of het juist is wat er dan zou staan: men legt een aantal (liefst niet-taalkundiggeschoolde) Nederlanders een lijstje voor van de woorden die Kraak en Klooster substantief of eigennaam noemen, door elkaar heen natuurlijk, voegt er nog een paar welgekozen woorden aan toe en vraagt aan de proefpersoon van elk woord te zeggen of het er een is van de soort Jan of Parijs dan wel van de soort man of melk. Voert men de proef schriftelijk uit, dan is het natuurlijk zaak elke beïnvloeding die van de spelling uit kan gaan te elimineren. Alle woorden moeten dus of met een kleine of met een kapitale beginletter genoteerd staan. Het laatste lijkt misschien het meest voor de hand te liggen, maar het is lood om oud ijzer. In béide gevallen bederven woorden als zand, bos, riet, roosje de boel. Dat doen ze uiteraard ook wanneer men het lijstje mondeling afvraagt. De gemiddelde taalgebruiker, ook wanneer hij niet skrebbelt, kruiswoordpuzzels oplost of andere taalspelletjes bedrijft, weet heel goed dat er ‘verschillende woorden’ blok bestaan (de enquêteur kan desgewenst even opmerken dat ‘wij’ dan van homoniemen spreken) en dat het er maar van afhangt welk woord je bedoelt. De enige manier om die bedoeling te verduidelijken is het in een context te plaatsen, d.w.z. het te gebruiken. Dan blijkt dat sommige zinnen wél selecteren, andere niet. Zand was er niet bijvoorbeeld niet, maar

Er ligt zand - *Er ligt Zand

Heb je al zand gevonden? - Heb je Zand al gevonden?

Ik zie geen zand - Ik zie Zand niet

wijzen wel ondubbelzinnig uit, dat een ‘stofnaam’ en een ‘eigennaam’, hoewel ze de eigenschap ‘niet-telbaar’ delen, tot verschillende

[p. 45]

syntactische (sub-)categorieën behoren.

Toepassing van de toets op taalnamen als Engels, Zweeds enz. brengt aan het licht dat die zich als stofnamen en niet als eigennamen gedragen:

Er wordt Zweeds gesproken

Heb je al Zweeds geleerd?

Ik ken geen Zweeds

Toch rekent vrijwel iedereen die je zulke woorden voorlegt ze tot de groep van Jan. Ook in de Nederlandse grammatica worden taalnamen meestal als eigennaam beschouwd¹⁾. Zelfs zijn proefpersonen geneigd merknamen als Bols, Bokma, enz. met Jan over één kam te scheren, en ook een woord als maggi, tenzij je het - zoals inderdaad gebeurt - voor andere merken soeparoma gebruikt. Niettemin hebben we in al deze en dergelijke gevallen volgens de zojuist genoemde criteria met stofnamen en niet met eigennamen te maken. In de grammatica wordt dan gesproken van een eigennaam die als soortnaam wordt gebruikt²⁾, zoals het ook omgekeerd voorkomt dat een soortnaam als eigennaam optreedt, b.v. bij oom (Heb je oom al gezien?), tante, dominee, enz. Ook bijv. in Hoeveel Trompen ken jij? - Jullie zijn hele pieten heet een eigennaam als soortnaam gebruikt te zijn. Vgl.

Ik ken geen Zand t.o. Ik ken Zand niet

Voor de taalbeschrijver is dit allemaal een kwestie van klassificatie op grond van syntactische valentie-kenmerken, de gemiddelde taalgebruiker weet er echter niet goed raad mee.

Dat wil overigens helemaal niet zeggen dat eerstgenoemde dat wel altijd weet. Als ‘eigennaam’ een woordsoort is, d.w.z. de naam van een klasse waartoe bepaalde woorden behoren, hoe moet hij dan aan met de universiteit van Amsterdam? Is dit een (één) woord? Als de ook in dit geval deel uitmaakt van de eigennaam, welke reden hebben Kraak en Klooster (p. 96) dan om het in deze naam met een kleine letter, in De Vrije Bladen d.e.t. met een hoofdletter te schrijven? Is de naam van de rivier die bij Lobith in ons land komt Rijn of de Rijn?

De eigennaam schept nog heel wat meer problemen. Het is een buitenissig taalelement, als het dat is, en er is dan ook al heel wat over geschreven en getheoretiseerd. De jongste in het Nederlands geschreven studie over de linguïstische status van de eigennaam is de Belgische (niet gepubliceerde) dissertatie van W. van Langendonck, De eigennaam en de kategorieën definiet, iteratief en kwantitatief in het Nederlands en in een Zuidbrabants dialekt (12 november 1970).

De zeer uitgebreide bibliografie van dit lijvige werk bevat zo'n 60 titels van min of meer theoretische verhandelingen over eigennamen in de ruimste zin.

Sassen

1) vgl. Rijpma-Schuringa-Van Bakel, Nederlandse Spraakkunst²², p. 320; Den Hertog, Nederlandsche Spraakkunst², 3e stuk, p. 47.

2) vgl. Rijpma-Schuringa-Van Bakel²², t.a.p. p. 109; Den Hertog t.a.p. p. 47.