Tabu. Jaargang 1

[p. 42]

Nieuws uit andere afdelingen
Analytische Filosofie.

‘The house of fiction has in short not one window, but a million - ... at each of them stands a figure with a pair of eyes, or at least with a field glass, which forms, again and again, for observation a unique instrument, insuring to the person making use of it an impression distinct from every other. He and his neighbours are watching the same show, but one seeing more where the other sees less, one seeing black where the other sees white, one seeing big where the other sees small, one seeing coarse where the other sees fine’.

Aldus Henry James, in een voorwoord bij The Portrait of a Lady. Iets dergelijks zou gezegd kunnen worden over het gebouw van de filosofie. Over het aantal vensters wil ik mij niet uitlaten, maar dat het er vele zijn staat wel vast. En dienovereenkomstig zijn er ook vele verschillen in wat de filosofen, de mannen-en-vrouwen-in-het-venster, zien en beschrijven: ‘one seeing more where the other sees less; one seeing big where the other sees small; one seeing coarse where the other sees fine’.

Existentialisten, fenomenologen, dialectici - allen hebben zij a.h.w. hun eigen uitkijkposten (maar sommige daarvan zijn beter dan andere). Ook de analytische filosofie bezit een eigen groepje van vensters. Wat ziet men daardoor, en vooral: wat ziet men daardoor groot en in detail?

De analytische manier van zien is in hoge mate indirect. Wat men primair wil zien, dat is de werking van de ogen en de field glasses, zowel van de mensen binnenshuis als van hen die in de tuin rondlopen.

Wat en hoe zien en beschrijven zij? Nu verder zonder analogie:

De primaire interesse van analytische filosofen geldt de begrippen die wij gebruiken om ons over de werkelijkheid uit te laten. Dat kunnen bijv. zijn de begrippen van de wetenschap (analytische wetenschapsfilosofie); de begrippen van het ethisch taalgebruik (analytische ethiek); de begrippen van de kunstbeschouwing (analytische esthetica); de begrippen die betrekking hebben op de verbinding van lichaam en geest (analytische antropologie). Analytische filosofen hebben zich beijverd om per gebied groepen van begrippen te onderscheiden en de betrekkingen daartussen te bestuderen. Voor de wetenschapsfilosofie zijn dat bijv. de observatiebegrippen, de dispositiebegrippen en de theoretische begrippen; voor de esthetica de niveaux van beschrijving, interpretatie en waardering. Of ook wel werden min of meer afzonderlijke begrippen, voorzover daaraan een belangrijke rol werd toegekend, tot voorwerp van onderzoek gemaakt. Dit zijn vooral de dingen die analytici het liefst in het groot en in detail willen zien.

In de praktijk komt dat er nog wel eens op neer dat men het begrippenapparaat bekijkt zoals dat in één bepaalde natuurlijke taal zijn neerslag heeft gevonden. In het beginsel echter gaat het om verbanden die niet zo sterk aan één taal gebonden zijn maar zoveel mogelijk interlinguaal geldig zijn. En zeker zou het onjuist zijn te menen dat er, naast de beschrijving en analyse van wat in zekere natuurlijke talen bestaat, in het gebouw van de filosofie geen ruimte zou zijn voor de constructie en uitwerking van nieuwe, niet langs ‘natuurlijke’ weg

[p. 43]

ontstane conceptuele apparaten. (Denk aan de symbolische logika). Daarbij zijn dan nog allerlei graden van abstractie en precisie denkbaar.

Met dat al is op grond van het voorafgaande de bijzondere interesse van analytische filosofen voor de taal alleszins verklaarbaar. Ten slotte zijn onze begrippen verbonden met woorden en symbolen, zijnde de middelen die we hebben om ze weer te geven, en dus met althans vormen van taalgebruik. Zo is het ook natuurlijk dat de taalfilosofie-zelf één van de centrale bezigheden van veel vooraanstaande analytische filosofen (Wittgenstein, Austin, Quine) is geweest. En bepaalde vormen van analytische filosofie hebben zelfs aanleiding gegeven tot de benaming ‘linguistic philosophy’.

Dat alles kan aanleiding geven tot vruchtbaar contact maar ook tot geharrewar tussen de analytische filosofie en de taalkunde. Eén ding moet daarbij van meet af bedacht worden. Op grond van de indirecte benadering zoals die in het voorafgaande is geschetst, heeft men de activiteit van analytici wel een activiteit van de tweede orde genoemd. Zij versmaden immers in veel gevallen een rechtstreekse benadering van de buitentalige werkelijkheid en verkiezen het die werkelijkheid te benaderen via een analyse van de beschikbare of beschikbaar gemaakte begrippen. Dat wil nog niet zeggen dat het hen niet uiteindelijk om die werkelijkheid zou kunnen gaan, d.w.z. om dat waarop de onderzochte apparatuur is afgestemd, wat die apparatuur geacht kan worden te beogen en wat hij in feite presteert. Hier lopen, als ik het goed zie, de interessen van taalkunde en analytische filosofie uiteen. ‘Ich werde auch das Ganze: der Sprache und der Tätigkeiten, mit denen sie verwoben ist, das “Sprachspiel” nennen’, zegt Wittgenstein (Philosophische Untersuchungen I, par. 7), en voor hem zijn deze niet zuiver-verbale taalspelen waarschijnlijk juist de fundamentele. Ook kan er volgens hem door de taal heel wat mis gaan. ‘Die Philosophie ist ein Kampf gegen die Verhexung unsres Verstandes durch die Mittel unserer Sprache.... Die Probleme, die durch ein Missdeuten unserer Sprachformen entstehen, haben den Charakter der Tiefe. Es sind tiefe Beunruhigungen; sie wurzeln so tief in uns, wie die Formen unserer Sprache, und ihre Bedeutung ist so gross, wie die Wichtigkeit unserer Sprache’. (zelfde werk, par. 109 en 111).

Ik heb in dit korte stukje enigszins een indruk van de analytische filosofie willen geven, en dan speciaal van haar verhouding tot de taalkunde. Dat kon niet anders dan simplificerend gebeuren, met alle gevolgen van dien: bij het vermijden van zekere misverstanden heb ik andere ongetwijfeld in de hand gewerkt. Ik hoop dat u zo goed wilt zijn dit in gedachten te houden.

J.J.A. Mooij

Enige literatuur:

G. Nuchelmans, Overzicht van de analytische wijsbegeerte. Aula-boeken Utrecht-Antwerpen 1969.

Wolfgang Stegmüller, Hauptströmungen der Gegenwartsphilosophie. Alfred Kröner, Stuttgart, 1969^4, hfdst. 9 t/m 11.

H.G. Hubbeling, Inleiding tot het Denken van Wittgenstein. Born, A'dam-Assen, 1969^2.

Morris Weitz (ed.), Twentieth-Century Philosophy: The Analytic Tradition. The Free Press, New York-Collier Macmillan, Londen, 1966. (In hoofdzaak een bloemlezing: Paperback.)

A.J. Ayer (ed.), Logical Positivisme The Free Press, New York, 1959. (In hoofdzaak een bloemlezing. Paperback.)