Tabu. Jaargang 1

Taalkunde en wetenschapsfilosofie.

Kemeny (1959, p. 174 e.v.) laat zien dat men wetenschap het beste kan definieren door middel van de wetenschappelijke methode. Wetenschap omvat het enorme gebied van menselijk onderzoek naar feitelijkheden dat gekenmerkt wordt door die methode. De onderverdeling van dit onderzoek in takken dient om de beschrijving van de resultaten te vereenvoudigen, maar is arbitrair en vertegenwoordigt niet een fundamenteel kenmerk van de wetenschap. De kenmerkende wetenschappelijke methode is een cyclisch proses met een drietal fasen:

a)	de induktie of theorievorming op grond van waarnemingen en intuïtieve inzichten;
b)	de deduktie of het door middel van logische operaties afleiden van feitelijke konsekwenties uit de induktief gevormde theorieën;
c)	de toetsing van die theorieën door de afgeleide feitelijke uitspraken te konfronteren met de feiten, hetgeen leidt tot verifikatie of falsifikatie van de theorieën. (Toetsen impliseert dus waarnemen, en daarmee is de volgende cyclus begonnen.)

Dit cyclische proses beoogt de altijd voorlopig geldende theorieën voortdurend te verbeteren ‘(c.f. Verkuyl 1969, Nederlandse Taalkunde en Methodologie. N.Tg. 62 (4))’.

[p. 24]

Deze methode om inzichten empirisch-rationeel te funderen wordt bestudeerd door een relatief nog jonge tak van de filosofie, de wetenschapsfilosofie. Rond het begin van deze eeuw heeft dit vak zich ontwikkeld in samenhang met het toenmalige grondslagen- onderzoek in de wiskunde en natuurwetenschappen en met de symbolische logika. Het is van daaruit gegroeid tot een onmisbaar met atheoretisch nivo voor alle wetenschappelijke aktiviteiten. Deze onmisbaarheid ziet men in de Letterenfakulteit in tegenstelling tot in een aantal andere fakulteiten niet gehonoreerd in de studieprogramma's. In verband hiermee merkt J.F. Staal (1970, p.139) op dat ‘één van de belangrijkste funkties van universitair onderwijs is het verschaffen van inzicht niet alleen in één of meer wetenschappen, maar in wat wetenschap is. Men bereikt dit doel niet met behulp van abstrakte wetenschapstheorie, tenzij dit gebeurt in nauwe aansluiting aan de studie van één of meer wetenschappen. Het is wenselijk dat in de toekomst van dosenten zal worden verwacht dat zij bij en aan de hand van het onderwijs in een wetenschap laten zien wat de rol is van heuristiek, observatie, hypothese- en theorievorming, generalisatie en wetenschappelijke analyse in het algemeen.’

De relatie tussen een bepaalde tak van wetenschap en de wetenschapsfilosofie (die men ook wel algemene methodologie noemt) wordt bestudeerd door de methodologie van dat vak. Op het gebied van de methodologie van de taalkunde zijn van de hand van R.P. Botha een aantal elkaar snel opvolgende publikaties verschenen. Deze laat in één daarvan ‘(Botha 1969,. N.Tg. 62 (2) )’ zien waarom een grammatikus en een linguïst, indien zij alle onderdelen van hun taak zinvol willen verrichten, bewust op drie verwante nivo's moeten opereren:

1)	het nivo van de grammatika van een bepaalde taal; dit is het nivo van de taaldeskriptie binnen het kader van een algemene taaltheorie;
2)	het nivo van de linguïstiek die theorieën biedt, welke niet alleen het kader kunnen vormen voor deskriptieve aktiviteiten, maar die ook evaluerend moet worden benaderd;
3)	het nivo van de wetenschapsfilosofie die de algemene principes onderzoekt die een rol spelen in de konstruktie en evaluering van alle empirische theorieën.

Botha behandelt in zijn dissertatie (Botha 1968, cf. p.15/1?) deze zaak veel uitgebreider en brengt dan argumenten naar voren ter ondersteuning van de hypothese, dat het onmogelijk is rationeel te diskusieren over vraagstukken met betrekking tot de transformationeel generatieve grammatika (TGG) zonder een degelijke kennis van de algemene prinsipes van de hedendaagse wetenschapsfilosofie. In. hoofdstuk 3 laat hij zien dat bepaalde aspekten van de kritiek, door vooraanstaande taalkundigen ingebracht tegen de TGG (in Nederland bv. Reichling, Uhlenbeck, Dik), volledig irrelevant zijn vanwege het onbegrip dat eruit blijkt voor de algemene methodologische prinsipes die ten grondslag liggen aan de TGG.

Het voorgaande dient enerzijds om aandacht te vragen voor het in onze opleiding zo schromelijk verwaarloosde aspekt van het wetenschappelijk onderwijs, de methodologie, en anderzijds om een kader te scheppen voor een bespreking van de jongste publikatie van Botha, ‘The Methodological Status of Grammatical Argumentation’ (Den Haag, 1970).

Eén van de fundamentele vernieuwingen door de TGG van de moderne linguïstiek bestaat volgens Botha uit het introduseren van een nieuwe verzameling van wetenschappelijke normen voor het beoordelen van de juistheid en de betekenis van grammatikale en linguïstische beweringen. (p.9)

[p. 25]

(Ook naar de andere kant werkt de TGG dienaangaande vernieuwend. Zo wijst J.F. Staal (1970, p.129) erop dat op het terrein van de wetenschapsfilosofie de analytische wetenschapstheorie, die is voortgekomen uit het logisch positivisme en voortbouwt op het werk van Quine (vooral sedert Word and Object van 1960), zijn eerste hoogtepunt vindt in de nog maar gedeeltelijk geëksplisiteerde methodologische en wetenschapstheoretische beginselen die aan het linguïstische werk van Chomsky ten gronde liggen). Botha vervolgt dat de TGG ook nieuwe vormen en patronen van argumentatie heeft verschaft om aan die nieuwe wetenschappelijke eisen te kunnen voldoen. Meer en raeer onderkennen de linguïsten en de grammatisi daarbij volgens hem de algemene geldigheid van de methodologische stelling dat de juistheid van de resultaten van (taalkundige) analyses afhangt van de geldigheid van de redeneervormen en argumentatiepatronen die daarbij gebruikt worden. Daarom is het noodzakelijk deze geldigheid voortdurend te testen. Deze studie van Botha heeft als doel de grenzen vast te stellen van de algemene geldigheid van één van de methodologische instrumenten van de TGG, grammatikale argumentatie (p.9).

Volgens Kemeny (1959, p.156) moet een goede wetenschappelijke verklaring of voorspelling aan de volgende voorwaarden voldoen:

1)	de verklaring of voorspelling moet gebaseerd zijn op algemene theorieën;
2)	deze theorieën moeten goed gefundeerd zijn;
3)	er moet feitenmateriaal zijn, dat onafhankelijk van de te verklaren of de voorspelde feiten gekend kan worden;
4)	de te verklaren of de voorspelde feiten moeten logisch volgen uit de algemene theorieën en het onafhankelijk gekende feitenmateriaal.

Als het erom gaat de theorieën te testen, dan dient men de logisch uit de theorie afgeleide feitelijke uitspraken (voorspellingen) te toetsen aan onafhankelijk feitenmateriaal.(cf. Botha 1970, p.11). Uitgaande van deze algemene methodologische prinsipes gaat het Botha om het toetsingsprobleem met betrekking tot de strukturele deskriptie die volgens de minimumdoelstellingen van een generatieve grammatika aan elke zin moet worden toegekend (cf. Chomsky 1957, p. 13 ev.; Bach 1964, p. 13).

Zo'n strukturele desk. ptie (SD) is een hypothese die getoetst moet kunnen worden aan onafhan lijk feitenmateriaal.

Botha onderscheidt twee benaderingswijzen binnen de TGG van dit toetsingsprobleem (p.11). De eerste benaderingswijze, die men karakteristiek kan noemen voor het beginstadium van de TGG, is indirekt; men pakt het probleem van de verifikatie van een SD aan via het probleem van de verifikatie van grammatikale regels. Men kent op intuïtieve gronden SD's toe en richt zich verder volledig op het formaliseren van grammatikale ragels. Daarbij wordt verondersteld, dat wanneer men door middel van regels de zinnen en hun SD's genereert en aldus generaliseert, die SD's juist zijn indien de regels juist zijn. Die regels worden als juist beschouwd als hun voorspellingen omtrent grammatikale eigenschappen, zoals grammatikaliteit, syntaktische homonymie, enz. van niet te voren waargenomen zinnen die wel gegenereerd worden, bevestigd worden door onafhankelijke bewijzen.

De tweede benaderingswijze is karakteristiek voor de huidige fase van de TGG. Hierbij ligt de nadruk volledig op het verschaffen van grammatikale argumenten voor of tegen een bepaalde SD voor een bepaalde zin. Men probeert vaak zelfs niet eens regels te formuleren. Hierbij veronderstelt men, dat grammatikale argumentatie een methodologisch geldende vorm van bewijsvoering is (p. 12/13).

Een eerste doelstelling van Botha is deze vooronderstelling van de direktie benaderingswijze van het toetsingsprobleem op zijn houdbaarheid te onderzoeken (p. 16). Hij gebruikt daarbij (Toulmin 1964)

[p. 26]

als uitgangspunt en ontleent daaraan een argumentatiemodel.

Een korrokto redenering bestaat volgens dit model uit zes komponenten:

1)	een bewering of conclusie waarvan de juistheid of onjuistheid wordt bevestigd of ontkend;
2)	feiten of gegevens die (1) moeten steunen;
3)	een ‘warrant’ die de funktie heeft de afleiding van (1) uit (2) te rechtvaardigen; een warrant is een propositie van de vorm ‘indien X, dan Y’, of wel ‘indien (2), dan (1)’;
4)	een kwalifikatie van de waarschijnlijkheidsgraad waarmee (1) volgens 3 uit (2) volgt;
5)	voorwaarden voor weerlegging die in aansluiting bij (4) de omstandigheden aangeven waaronder (3) ongeldig is;
6)	een backíng die de gronden waarop (3) zijn algemene geldigheid krijgt, eksplisiet moet spesifiseren.

Botha beschouwt (Lakoff 1968) als kenmerkend voor grammatikale argumentatie en analyseert dit artikel aan de hand van het model van Toulmin.

Uit deze analyse leidt hij een aantal kenmerken af van de struktuur van grammatikale argumentatiepatronen.

Hij merkt daarbij op, dat insidentele observaties vaak aanwijzingen zijn voor het bestaan van grammatikale problemen, maar ‘een eerste prinsipe met algemeen methodologische geldigheid dat grammatikaal onderzoek bepaalt, is het volgende:

Niet-triviale, goed gedefinieerde grammatikale problemen bestaan alleen binnen het kader van een bepaalde linguïstische theorie’. (p.37) Hierbij aansluitend is zijn opmerking op p.43, dat ‘TGG geen uitzondering is op de algemene methodologische “regel” dat in een goed ontwikkelde empirische wetenschap waarneming alleen mogelijk is binnen het kader van een eksplisiet geschetste theorie. De implikatie is dat een grammatikus niet grammatikale feiten kan verzamelen op de manier waarop de klassifiserende entomoloog vlinders verzamelt.’ Ter ondersteuning van deze opmerkingen verwijst Botha naar een aantal wetenschapsfilosofische werken:

Popper (1964, p.46) en vooral Toulmin (1965) die zeer veel aandacht besteedt aan het verschil tussen wetenschap en natuurlijke historie, d.i. het verschil tussen het zoeken naar de vorm van al bekende regelmatigheden en het zoeken naar regelmatigheden als zodanig. (c.f. p.53 ev.)

Deze kwestie kan ook nog op een andere manier geformuleerd worden. De algemeen linguïstische theorie, in het kader waarvan een grammatikus opereert, bepaalt niet alleen de vorm en de inhoud van de niet-triviale problemen, maar bepaalt ook a priori alle mogelijke relevante grammatikale warrants. (p.38) En de backings van deze warrants worden gevormd door de theoretische en methodologische prinsipes van de algemene linguistische theorie. (p.44)

Via de linkerhelft van die warrants bepaalt de theorie welke feiten relevant kunnen zijn, en via de rechter helft welke oplossingen van de problemen mogelijk zijn.

In een bepaald opzicht noemt Botha grammatikale warrants dan ook meer fundamenteel dan grammatikale feiten.(p.37)

[p. 27]

Men kan drie soorten grammatikale feiten onderscheiden:

a)	intuïtieve of perceptuele gegevens: oordelen van ‘native speakers’ met betrekking tot taaluitingen. Deze hebben meestal betrekking op grammatikaliteit.
b)	hypothetische feiten: deze feiten dienen zelf te worden ondersteund door verdere argumentatie die uiteindelijk terug gaat op niet-hypothetische feiten.
c)	metatheoretische gegevens: dit zijn de theoretische konsepten van het deskriptief systeem en hun motivatie.

Vanwege een tweetal redenen wijst Botha grammatikale argumentatie af als een methodologisch geldige wijze van grammatikale bewijsvoering.

Ten eerste acht hij een aantal van de meest fundamentele methodologische prinsipes die ten grondslag liggen aan grammatikale analyse te vaag.

Ten tweede wordt de geldigheid van een wetenschappelijke verklaring van een SD door middel van grammatikale argumentatie op twee punten aangetast: a) de juistheid van de algemene theoretische prinsipes die als backing moeten dienen voor de grammatikale warrants, is niet bewezen, b) de juistheid van veel voorstellen betreffende hypothetische data kan niet onbetwijfelbaar worden gefundeerd.

Door a en b wordt de punten 2 en 3 van een korrekte wetenschappelijke verklaring geweld aangedaan: de theorieën waarop de verklaring van een SD gebaseerd is, is onvoldoende gefundeerd, en er is vaak een onafhankelijk feitenmateriaal.

Botha wijst erop, dat bij de andere benadering van het toetsingsprobleem in termen van formalisering van eksplisiete grammatikale regels men zich niet hoeft te baseren op onvoldoende gefundeerde theoretische prinsipes en hypothetische feiten. Hij ziet grammatikale argumentatie als een bruikbare procedure van onderzoek, omdat het rationele argumenten voor intuïtieve voorstellen kan verschaffen en omdat het heuristisch kracht heeft. (p.62)

Tot slot een tweetal kanttekeningen bij Botha's betoog.

Ten eerste de methode: de analyse van redeneringen aan de hand van een bepaald argumentatiemodel is bijzonder interessant en opent perspectieven voor het analyseren van redenerigen in het algemeen. Met name zijn er toepassingsmogelijkheden voor Botha's methode in skripties en referaten van taal- en letterkundige aard, zowel om de geldigheid van de eigen bewijsvoering als die van een ander te kontroleren.

De vraag doet zich echter voor welk gewicht men moet hechten aan de konklusies waartoe Botha op deze wijze komt.

Men kan zijn betoog zonder meer aanvaarden. Als men dat niet wil, dan zal het moeten worden weerlegd.

In het laatste geval zal men zich moeten verdiepen in studies betreffende dergelijke argumentatiemodellen, in de toegepaste logika (bv. Perelman 1958).

Het zonder meer naast zich neerleggen van Botha's konklusies is methodologisch gezien een ongerechtvaardige en weinig vruchtbare houding.

[p. 28]

Ten tweede de konklusies: Als men Botha's betoog wel overtuigend vindt, dan heeft dat verstrekkende gevolgen voor de oordeelsvorming over veel van de resente literatuur met betrekking tot de TGG, met name die over de generatieve semantiek.

In veel resente literatuur wordt de theorievorming verwaarloosd. Men komt vaak met suggestieve en vruchtbaar lijkende voorstellen zonder echter alle theoretische implikaties ervan na te gaan, de voorstellen in die zin te evalueren en in te passen in de bestaande theorieën.

Hierdoor ontstaat een chaotische veelheid van voorstellen, beweringen ed. die niet nauw bij elkaar aansluiten, waardoor verifikatie en falsifikatie bijna onmogelijk worden.

S. de Haan

Literatuur:

Bach, E.	- An introduction to transformational grammars. (New York 1964)
Botha, R.P.	- The function of the lexicon in transformational generative grammar. (Den Haag 1968)
	- Bindfonemen: grammatische, linguïstische en wetenschapsfilosofische problemen. (Nieuwe Taalgids 1969, 2, p.101)
	- The methodological status of grammatical argumentation. (Den Haag 1970) (is inmiddels aanwezig in de Instituutsbibliotheek)
Chomsky, N.	- Syntactic structures. (Den Haag 1957)
Kemeny, J.G.	- A philosopher looks at science. (New York 1959)
Lakoff, G.	- Instrumental adverbs and the concept of deep structure. (Foundations of language 4, p.4-29)
Perelman, C.	- Traité de l'argumentation. (Parijs, 1958)
Popper, K.	- Conjectures and refutations: The Growth of Scientific Knowledge. (Londen 1964)
Staal, J.F.	- De akademikus als nowhere man. (De Gids 1970, 7/8, p.96)
Toulmin, S.E.	- The uses of argument. (Cambridge 1964)
	- The philosophy of science: an introduction. (Londen 1965)
Verkuyl, H.J.	- Nederlandse taalkunde en methodologie. N.Tg.62 (1969) 251 e.v.