Onze Taal. Jaargang 83

[p. 354]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Sterren of woorden?
Hoe reeksen sterren werken in recensies
Frank Jansen

Boven recensies staat steeds vaker een reeks sterren die de waardering voor de besproken film, roman, voorstelling, plaat en dergelijke weergeeft. Kunnen die sterren de tekst vervangen? Vormen ze er een goede aanvulling op? Of zijn woorden altijd beter?

Op de website van een boekverkoper staat de volgende recensie van de thriller De kraamhulp, van Esther Verhoef:

***** in een adem.

heel leuk boek om in een keer uit te lezen. hoewel de tijd er niet altijd voor is.

De recensente beveelt het boek aan. Dat doet ze met een kort tekstje, dat wordt voorafgegaan door vier van de maximaal vijf te vergeven sterren. Zo gaat het in beoordelingen op internet, en in toenemende mate ook in andere media. Een cijfer in de gedaante van een reeks sterren staat voorop. Zijn die sterren daar wel geschikt voor?

In elk geval zijn sterren om verschillende redenen aantrekkelijker dan cijfers. De icoontjes fleuren een saaie tekst op. Ze zijn ook gemakkelijker te begrijpen. Het cijfer 3 betékent een getal, een reeks van drie icoontjes tóónt het getal. En wat het sterrensysteem ook meteen toont, is het begin- en eindpunt van de schaal. Het nulpunt is altijd 1 en het eindpunt meestal 5, wat duidelijk wordt door de niet-gehonoreerde sterren als grijze schimmen weer te geven.

[p. 355]

Er zijn ook emotionele redenen om aan sterren de voorkeur te geven boven cijfers. Het is moeilijk om een waarderingscijfer niet te zien als een rapportcijfer. Daar hebben velen niet zo'n beste herinnering aan. Bovendien maakt het cijfer van de schrijver een schoolfrik. Daardoor hebben bijvoorbeeld de rapportcijfers die kranten soms aan ministers geven, iets ongepasts.

Rapportcijfers zijn ook weleens té duidelijk; bij de 5,5 ligt de grens tussen voldoende en onvoldoende. Een voorstelling honoreren met het rapportcijfer 4 is daarom veel wreder dan er twee sterren voor geven, ook al doordat de heldere kleuren van de twee sterren die wél gegeven worden meer opvallen dan de drie grijze sterren die het potentieel aangeven.

Koppen

Wie een beoordeling in de vorm van een cijfer wil geven, kan dat dus het best doen in de vorm van een serie sterren - of ballen, koksmutsjes of andere icoontjes. Maar waarom zouden we daar überhaupt aan beginnen? Wat is er mis met een beoordeling in woorden?

U houdt van teksten, anders las u dit niet. Maar de meeste mensen hebben er een hekel aan, of ze hebben er geen tijd voor. Ze lezen tekst alleen als het niet anders kan, omdat ze willen uitgaan, bijvoorbeeld, en twijfelen tussen twee voorstellingen. Dan hebben ze baat bij advies. Krijgt de ene voorstelling vier sterren en de andere twee, dan is hun probleem opgelost. Waarom zouden ze dan nog twee hele recensies doornemen? Sterren maken het mogelijk om de tekst over te slaan, net als goede krantenkoppen. Sterker: sterren lijken op koppen met toespelingen op seks. Ze trekken de aandacht. Eén ster voor een wanprestatie van een vaak bekroonde schrijver? Schandaal! Een romandebuut dat vijf sterren krijgt? Lezen! Met sterren is de aandacht verzekerd.

Maar als het sterrensysteem zoveel voordelen heeft, waarom stralen sterren dan niet overal?

Tractoren

Daarnaast kunnen sterren een goede invalshoek bieden aan wie de bespreking wél leest. Die zal de tekst vooral gebruiken om te zien hoe de recensent tot zijn in de sterren weergegeven oordeel is gekomen.

Sterren laten zich ook prima van de tekst losweken en in een advertentie plaatsen. Zoals Arnon Grunberg het formuleerde: ‘Recensies met sterretjes of bolletjes (zijn) als de ploeg die de tractoren van de afdelingen marketing door de boekhandels en supermarkten trekken.’

Sommige recensies zijn heel kort - zie bijvoorbeeld die aan het begin, van De kraamhulp. Sterren lijken dan nogal overbodig, want je ziet toch al in één oogopslag wat de recensent vindt. Maar zelfs dan heeft het sterrensysteem voordelen, zo laat diezelfde recensie zien. De vier sterren zijn begrijpelijker dan de tekst erna. Wat betekent die zin ‘hoewel de tijd er niet altijd voor is’ eigenlijk? Wie (ook) sterren geeft, hoeft blijkbaar niet zo goed te kunnen schrijven.

Ten slotte geven sterren de consument meer keuzevrijheid. Ze maken het eenvoudig mogelijk om zeer verschillende zaken met elkaar te vergelijken. Zal ik uitgaan met deze driesterrendate, of een viersterrencruise boeken? Of laat ik deze twee toch maar schieten voor de vijfsterrenvertaling van die roman van Thomas Mann?

Michelin

Maar als het sterrensysteem zoveel voordelen heeft, waarom stralen sterren dan niet overal? In de discussies hierover worden nogal eens bezwaren genoemd die mij overkomelijk lijken. Zo vinden sommigen het onwenselijk dat drie sterren verreweg het meest voorkomen. Anderen wijzen erop dat het sterrensysteem te weinig ruimte laat voor nuancering, en dat veel lezers pijnlijk verrast blijken als ze naast een genuanceerde recensie een extreem hoog of laag aantal sterren aantreffen.

Mijn bezwaren tegen het toevoegen van sterren liggen op een ander vlak. Sterren suggereren dat waardering net zo'n eendimensionaal criterium is als bijvoorbeeld formaat, maar dat is bij culturele producten natuurlijk niet het geval. Aan elk cultureel product kunnen altijd meerdere waarderingsaspecten onderscheiden worden, zoals - bij toneel - het stuk, de regie en de acteurs. Als de beoordeling op die aspecten ongeveer gelijkluidend is, kan het zinnig zijn om een totaaloordeel in de vorm van een cijfer te geven. Loopt het recensentenoordeel over de onderdelen uiteen, dan kan hij gaan middelen, maar hoe informatief is dat gemiddelde dan nog?

De recensent kan die waarderingsaspecten ook gaan wegen, bijvoorbeeld door de acteursprestaties het zwaarst te laten meetellen. Maar om de recensent op dit pad te kunnen volgen, zal de lezer toch weer op de tekst aangewezen zijn. Dat hoeft niet bij het laatste alternatief, waarbij voor elk waarderingsaspect een apart icoontje wordt gekozen. Deze oplossing heeft de beoordelaar met de meeste ervaring gekozen: restaurantgids Michelin, die al sinds 1926 sterren uitdeelt. Michelin gebruikt verschillende icoontjes voor ligging, luxe, kwaliteit van het voedsel, voordeligheid en zo meer. Maar hierbij blijkt het vele de vijand van het goede.

Sterren mogen de haastige consument een dienst bewijzen, er is nóg een reden waarom ze de tekst van een recensie nooit helemaal kunnen vervangen. Culturele producten zijn niet alleen bedoeld ter consumptie, maar ook ter discussie. Een auteur of regisseur doet met een boek of een voorstelling een zet in een gesprek over wie we zijn en waar we naartoe gaan. Een recensent doet vervolgens de tweede zet. En zo gaat het verder. Aan deze functie kunnen de sterren per definitie geen recht doen, want voor een discussie is taal nodig.

Kortom, sterren beloven veel, maar bieden weinig. Ze lijken exact, maar zijn vaag. Het sterrensysteem krijgt van mij dus *****.