Onze Taal. Jaargang 83

[p. 284]

Hans Beelen en Nicoline van der Sijs
Woordsprong
Het eerste glimlachje

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aandacht voor de oorsprong van allerlei woorden.

Het verschil tussen lachen en glimlachen wordt in de ons omringende talen op verschillende manieren tot uitdrukking gebracht. In het Frans wordt door middel van de werkwoorden rire (‘lachen’) en sourire (‘glimlachen’) onderscheid gemaakt tussen de lach en de ‘sublach’. Deze werkwoorden gaan terug op het Latijn, dat met ridere en subridere dezelfde nuancering kent. In het Duits daarentegen wordt gewerkt met het verkleinwoord: van lachen is het werkwoord lächeln afgeleid, ‘klein lachen’. Het Engels doet het weer anders: deze taal kent twee verschillende werkwoorden, to laugh en to smile, die etymologisch gezien niets met elkaar te maken hebben.

Foto: 123RF.com

Het Nederlands heeft in dit opzicht een opmerkelijke ontwikkeling doorgemaakt. Het Middelnederlands kende al het werkwoord lachen, dat afhankelijk van de context diverse nuances kon vertolken. Lachen kon bijvoorbeeld ook ‘vriendelijk glimlachen’ betekenen. Het woord glimlachen was in het Middelnederlands onbekend, wel bestonden er in de Middeleeuwen diverse andere werkwoorden die allerlei manieren van lachen aanduidden, bijvoorbeeld gabben (‘spottend lachen’), gilen (‘gekscheren’), grinen (‘grijnzen’), greneken (‘grinniken’), schateren en schuddebollen.

Onderlachen

Ook door toegevoegde bepalingen als lachen in de vuyst en heymelic lachen konden nadere nuances worden aangebracht. Maar toch was er behoefte aan een verdere verbale schakering. Dat blijkt uit de Middelnederlandse vertaling van Boethius' Vertroosting van de wijsbegeerte, die in 1485 in Gent verscheen. In dit filosofische werk voert de ik-figuur, die in een levenscrisis verkeert, een lang en troostrijk gesprek met de wijsbegeerte, die allegorisch wordt voorgesteld als een vrouw. Op een gegeven moment spreekt de wijsbegeerte Boethius op een bepaalde manier toe, namelijk ‘paulisper arridens’, letterlijk vertaald: ‘een beetje toelachend’. In het Middelnederlands staat: ‘een lettelkin [= een beetje] onderlachende’. Zeer waarschijnlijk is onderlachen een leenvertaling van het Latijnse subridere. Deze experimentele nieuwvorming met de betekenis ‘glimlachen’ was geen succes beschoren, want het woord is verder nergens geboekstaafd.

Smuilen

In 1599 noemt Kiliaan in zijn Etymologicon, het allereerste woordenboek van het Nederlands, het werkwoord smuilen. Ter omschrijving van de betekenis vermeldt Kiliaan het Latijnse werkwoord subridere en het Engelse werkwoord to smile. Smuilen en to smile zijn in etymologisch opzicht met elkaar verwant, maar smuilen komt in het Nederlands buiten enkele woordenboeken nauwelijks voor en is in elk geval na de zeventiende eeuw in onbruik geraakt. Het vooral op internet veelgebruikte woord smiley is een latere, twintigste-eeuwse ontlening aan het Engels.

Het werkwoord meesmuilen (‘spottend lachen’) is trouwens niet verwant met smuilen, want het is een samenstelling van het werkwoord mezen (‘grijnzen’) en het zelfstandig naamwoord muil (‘bek’). Meesmuilen heeft niets te maken met smuilen, maar is op dezelfde manier gevormd als klapwieken, knipogen, stampvoeten en knarsetanden.

Grimlach

De eerste glimlach van het Nederlands, dat wil zeggen de tot dusver oudst bekende vindplaats van dat woord in onze taal, stamt uit 1691. In dat jaar omschreef William Sewel in A New Dictionary English and Dutch het Engelse woord smile als ‘een glimlachje’. Het woord glimlach is een klankvariant van het iets oudere grimlach, dat op zijn beurt een samenstelling is met het werkwoord grimmen in de betekenis ‘het gelaat vertrekken’. Oorspronkelijk was grimlach een neutraal woord, maar gaandeweg vernauwde de betekenis zich tot ‘een gezicht trekken, spottend grijnslachen’. Als vriendelijk alternatief zonder negatieve lading kwam glimlach op, dat werd opgevat als een samenstelling van glimmen (‘stralen’) en lachen. Als klankvariant was ook glimplach in omloop.

Aldus werd het Nederlands rond 1700 verrijkt met drie nieuwe woorden die subtiele schakeringen van lachen tot uitdrukking konden brengen: grimlach, glimlach en glimplach. De betekenissen ontwikkelden zich in de loop der tijd verder uiteen. In 1890 wordt in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) het volgende onderscheid gemaakt: ‘een glimlach is liefelijk, hij verspreidt een glans over het gelaat, maar ook ironie, spot enz. worden er door uitgedrukt; een glimplach is geveinsd, een grimlach kwaadaardig of verraderlijk.’ De glimplach en de grimlach zijn inmiddels in onbruik geraakt, maar de glimlach straalt in onze taal na ruim twee eeuwen onverminderd voort.