Onze Taal. Jaargang 83

[p. 282]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Iconen van de taalkunde [9]: Pāṇini
De Homerus van de taalwetenschap
Marc van Oostendorp

In de serie ‘Iconen’ bespreekt Marc van Oostendorp op gezette tijden leven en werk van invloedrijke taalkundigen. Deze keer: Pāṇini

Over Pāṇini weten we maar één ding zeker: dat hij een van de grootste taalkundigen aller tijden was. Hij werd geboren in de vierde eeuw voor Christus, of in de vijfde, of de zesde. Hij kwam uit een gebied dat nu in India ligt, of in Pakistan. We weten niet hoe hij zijn werk heeft geschreven, we weten niet of hij wel kon lezen of schrijven - het is ook mogelijk dat hij zijn grammaticaregels aan studenten dicteerde die ze uit hun hoofd leerden. We weten niet eens of hij wel één persoon was.

In ieder geval heeft hij een verbazingwekkend werk achtergelaten, een grammatica die haar gelijke niet kent. In de duizenden jaren na Pāṇini is het nooit iemand gelukt om een gedetailleerdere taalbeschrijving te maken - niet van het Sanskriet, dat Pāṇini bestudeerde, en niet van een andere taal.

Heilig

Pāṇini leefde aan het eind van de zogenoemde vedische periode in India. Hij hoorde vermoedelijk tot de priesterklasse in de vedische religie, een voorloper van het hindoeïsme. De periode en de godsdienst zijn genoemd naar de enkele eeuwen eerder in het Sanskriet geschreven heilige teksten, de Veda's. Vermoedelijk was in Pāṇini's tijd die taal inmiddels zó veranderd dat de mensen onzeker waren geworden over de juiste manier om de heilige boeken te reciteren. Pāṇini's grammatica was misschien studiemateriaal voor priesters die zich de heilige, oude taal moesten eigen maken.

Toch ging Pāṇini veel dieper in op de subtiliteiten van de grammatica dan voor praktische tips nodig was. Bovendien vergeleek hij de heilige taalvormen

[p. 283]

met de dagelijkse omgangstaal uit zijn tijd, die hij daarmee dus ook beschreef. Hij was, kortom, eerder een wetenschapper dan een taaladviseur of een schoolmeester.

Zijn grammatica is zó compact samengesteld dat hij zonder jarenlange studie maar moeilijk te lezen is. Zijn werk bestaat uit ongeveer vierduizend grammaticaregels die samen heel precies uitleggen hoe je van een gedachte naar een correct uitgesproken zin komt. Je kunt Pāṇini's grammatica daardoor als een receptenboek gebruiken: neem een gedachte, kies er de juiste woorden voor (ook daarvan had Pāṇini lijsten opgesteld), en pas daarna de vierduizend regels van de grammatica toe. Je krijgt gegarandeerd een juist geformuleerde zin.

Je kunt Pāṅini's grammatica als een receptenboek gebruiken: neem een gedachte, kies er de juiste woorden voor en pas daarna de regels toe.

Vernuftig

Pāṇini was niet de eerste grammaticus van het Sanskriet. Hij noemt in zijn grammatica zelf tien namen van geleerden op wier werk hij voortbouwt. Alleen is van dat eerdere werk geen snipper overgebleven, terwijl Pāṇini al snel ijzersterk verankerd werd in de Indiase traditie. Wie het klassieke Sanskriet wilde hanteren, moest zijn werk kennen.

Een van de dingen die Pāṇini's werk zo moeilijk te lezen maken, is de abstractheid ervan. Voorbeelden worden zelden of nooit gegeven, er zijn alleen maar al die vierduizend bars geformuleerde regels. Een ervan is ‘svatantrah karta’. Dat betekent letterlijk ‘handelende-persoon -kartr’. En met iets meer woorden: ‘Wanneer er in de zin een handelende persoon wordt genoemd, dan wordt aan de vorm die deze persoon in de zin uitdrukt, het achtervoegsel -kartr toegevoegd.’ Dat die korte formule deze betekenis heeft, valt af te leiden uit de precieze plaats waar de regel staat te midden van de andere.

Want dat is een van de vernuftige uitvindingen van Pāṇini. Door betekenis te geven aan de plaats waar een regel precies staat, wordt maximale compactheid bereikt. Regels over achtervoegsels werden bij elkaar geplaatst, zodat er niet in iedere regel hoefde te worden uitgelegd dat het hier om een achtervoegsel ging.

Waarom die compactheid indertijd precies belangrijk was, weten we niet. In ieder geval heeft de vorm van Pāṇini's grammatica de ontwerpers van computertalen in de twintigste eeuw sterk beïnvloed. De standaardvorm waarin iemand opschrijft wat voor instructies er in zo'n computertaal wel of niet kunnen worden uitgevoerd, doet nog steeds erg denken aan de manier waarop Pāṇini de regels van zijn grammatica gaf.

Oertaal

Ook op de westerse taalwetenschap heeft Pāṇini een beslissende invloed gehad. Zijn werk werd door geleerde Europeanen ontdekt rond 1800. Het belangrijke taalwetenschappelijke inzicht van die tijd was dat een grote groep talen, van het Nederlands tot het Perzisch, van het Grieks tot het Hindi, en van het Latijn tot het Russisch, allemaal ontstaan waren uit één oertaal - de taal die tegenwoordig Indo-Europees genoemd wordt.

De aanzet tot die ontdekking was gedaan door de Engelse koloniale ambtenaar William Jones (1746-1794), die in India ontdekte dat het Sanskriet in woordenschat en grammatica meer overeenkomsten vertoonde met de klassieke Europese talen dan kon worden toegeschreven aan het toeval. Het woord voor ‘vader’ was in het Latijn en het Grieks bijvoorbeeld pater en in het Sanskriet pitar. Dat het woord vader zelf daar ook niet heel erg van verschilt, liet zien dat ook het Nederlands in de verte verwant was.

Door dit soort overeenkomsten nauwkeurig vast te leggen, kon men de oertaal nauwkeurig reconstrueren. In de beginjaren dachten sommige Europeanen daarbij overigens dat het Sanskriet zélf misschien wel die oertaal was. De hoofdpersoon in Multatuli's roman Max Havelaar (1860) bestudeerde Sanskriet - zoals in het boek meerdere malen ter sprake wordt gebracht - en zou een opstel hebben geschreven ‘over het Sanskriet, als moeder van de Germaanse taaltakken’, met andere woorden: als voorloper van het Nederlands.

Schimmige figuur

Jones was ervan overtuigd dat het Sanskriet beter in elkaar zat dan de afzonderlijke overgeleverde Europese talen, omdat het de perfectie van de oertijd beter bewaard had.

Er ontstond daardoor in sommige kringen groot enthousiasme voor deze taal, die men probeerde te benaderen via de oorspronkelijke grammatica's. Naarmate men dieper doordrong in Pāṇini's werk, raakten veel geleerden bovendien steeds meer onder de indruk van de wetenschappelijke precisie van die tekst. Die probeerde men voortaan ook in het eigen werk te bereiken.

Toen aan het begin van de twintigste eeuw de aandacht van veel taalkundigen zich verlegde naar de taal op één bepaald moment, bleef Pāṇini dan ook van invloed. Sindsdien zijn er steeds taalkundigen geweest die inspiratie gevonden hebben bij Pāṇini. Soms was dat misschien niet meer dan een gebaar - het staat chic om te kunnen verwijzen naar een duizenden jaren oude bron -, maar er verschijnen ook nog altijd serieuze studies naar de manier waarop Pāṇini het Sanskriet beschreef.

Je zou hem daarom de Homerus van de taalwetenschap kunnen noemen: een schimmige figuur uit een ver verleden, die een prestatie heeft geleverd die in de millennia erna nooit meer is voorbijgestreefd, als ze al geëvenaard is. Iemand die de eerste was op zijn specifieke gebied en meteen een van de allerbesten. Iemand van wie we inmiddels niets meer met zekerheid weten, behalve dat hij iets verbazingwekkends heeft gedaan.