Onze Taal. Jaargang 83

[p. 241]

Sterre Leufkens en Marten van der Meulen
Onderzocht
Onregelmatig bestaat niet. Gesnopen?

Waar houdt aanstormend taalkundetalent zich mee bezig? Vanaf deze maand gaan Sterre Leufkens en Marten van der Meulen (als blogduo bekend onder de naam Milfje Meulskens) in Onze Taal op gezette tijden in op de jongste wetenschappelijke ontwikkelingen.

Op school leren we dat er zwakke, sterke, en onregelmatige werkwoorden zijn. Zwak zijn werkwoorden als maken (maakte - gemaakt), sterk is bijvoorbeeld zingen (zong - gezongen), en onregelmatig is zijn (ben - was - geweest). ‘Eigenlijk is onregelmatig een slecht gekozen woord’, stelt Oscar Strik, promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Die werkwoorden zijn niet onregelmatig, maar ze hebben een regel die maar een paar keer voorkomt.’ Deze schijnbare tegenstrijdigheid blijkt typerend voor Striks eigenzinnige manier van kijken. Strik promoveert dit jaar op onderzoek naar werkwoorden in het Zweeds en in het Fries die van categorie wisselen: van sterk naar zwak of omgekeerd. Hij ontdekte dat voor de werkwoordvorming in Germaanse talen, ook in het Nederlands, meerdere patronen naast elkaar bestaan die nog steeds op nieuwe woorden worden toegepast.

Oscar Strik: onderzoek naar vervoegingen naar vervoegingen van werkwoorden.
Foto: Saskia Aukema

Gezeken

Theoretici die ervan uitgaan dat taal almaar regelmatiger wordt, denken dat sterke werkwoorden zullen verdwijnen. En op het eerste gezicht lijkt dat ook zo. Nieuwe werkwoorden worden altijd zwak vervoegd (googelde), en oude werkwoorden veranderen soms van sterk naar zwak: denk bijvoorbeeld aan de verleden tijd dorst van durven, die tegenwoordig steeds minder voorkomt, omdat mensen nu durfde zeggen.

‘Het is een heel geleidelijk proces, dat al 2000 jaar duurt, en nog steeds is niet alles zwak’, zegt Strik. ‘Maar het idee dat het om regelmatig tegen onregelmatig gaat, is een beetje een misvatting. Het is eerder zo dat er verschillende soorten regelmaat zijn, die met elkaar concurreren.’

Om dit te laten zien kijkt Strik ook naar werkwoorden die van zwak naar sterk veranderen. Hij noemt het volkomen normale vroeg (van vragen): ‘In literatuur van voor de negentiende eeuw lees je nog regelmatig vraagde. Zo'n zwak-sterk-verandering komt niet heel veel voor, maar toch wel een paar keer per eeuw.’ Neem bijvoorbeeld het werkwoord zeiken, dat vroeger zwak vervoegd werd (zeikte - gezeikt), maar tegenwoordig vaker sterk is (zeek - gezeken). Men neemt aan dat er in dit soort gevallen sprake is geweest van verandering op basis van analogie: mensen modelleren een woord (in dit geval dus zeiken) naar een specifiek ander woord omdat het daarop lijkt, bijvoorbeeld rijden (reed gereden). Strik analyseert de uitkomsten van zijn historische onderzoek aan de hand van zogeheten analogische modellen. Toch moeten we wel voorzichtig zijn met dat begrip ‘analogie’, benadrukt hij. Vaak vertoont een woord overeenkomsten met meer dan één ander woord. Zeiken lijkt bijvoorbeeld niet alleen op rijden, maar ook op prijken, dat wél zwak vervoegd wordt. Er zijn dan meerdere analogieën met elkaar in conflict, en we weten nog niet waarom het ene patroon het dan wint van het andere.

Speelsheid

Een mogelijke oorsprong van nieuwe vormen die uiteindelijk een verandering van zwak naar sterk inluiden, zou simpelweg speelsheid kunnen zijn. Strik: ‘Mijn oma en oudtante hadden het altijd over omgerolen bijvoorbeeld, voor omgeruild.’ Hoewel je deze vorm ook nu af en toe nog wel hoort, is die niet op grote schaal aangeslagen, maar sommige creatieve uitspattingen die elders zijn ontstaan wél - zoals gesnopen (of zegt u nog gesnapt?). Strik: ‘Het zijn geen standaardvormen, maar ze passen wel binnen ons verwachtingspatroon.’ Blijkbaar kennen en gebruiken sprekers ook andere patronen in werkwoordvorming, ook al hebben ze die nooit bewust geleerd.

Strik is zijn onderwerp na vier jaar zeker nog niet zat: ‘De vraag blijft bestaan waaróm we nieuwe vormen willen gebruiken, en hóé die nieuwe vormen zich verspreiden.’ Er is weinig onderzoek gedaan naar dit soort taalveranderingen.

Antwoorden op deze vragen kunnen komen uit de hoek van de sociolinguïstiek, de tak van wetenschap die het verband bestudeert tussen taal en sociale groepen. Het is een kant die Strik best op wil. En wie weet kan hij ons over een paar jaar vertellen waarom we niet allemaal omgerolen zeggen.