Onze Taal. Jaargang 83

[p. 228]

Illustratie: Frank Dam

‘Oude, vuile jood!’
Het meest omstreden woord in Van Dale
Ewoud Sanders

In het 150-jarige bestaan van Van Dale was er soms heibel over mogelijk beledigende termen in het woordenboek. Vooral de Joodse gemeenschap protesteerde geregeld. Van Dale zei niet te zwichten - maar deed dat stiekem toch.

Eind 1970 werd dr. Cornelis Kruyskamp, indertijd de bewerker van de grote Van Dale, voor het gerecht gedaagd. In een kort geding eiste ene H. Boekdrukker uit Voorburg dat in de niet-verkochte exemplaren van Van Dale de bladzijde met het woord jood zou worden vervangen. Boekdrukker voelde zich persoonlijk gekrenkt doordat Van Dale bij jood schreef: ‘vaak als smaadnaam of scheldwoord gebezigd’. De voorbeeldzin luidde ‘oude, vuile jood!’ Bovendien vermeldde Van Dale dat jood overdrachtelijk werd gebruikt voor ‘woekeraar, afzetter, bedrieger’. Bij deze betekenis luidde de voorbeeldzin: ‘Ik zou bij zo'n jood niet willen kopen.’

Kruyskamp was verontwaardigd over deze kritiek. Tegen NRC Handelsblad zei hij destijds: ‘Men kan een woordenboek er toch niet aansprakelijk voor stellen dat het woord jood soms als scheldwoord of discriminerend wordt gebruikt. Een woordenboek is een inventaris van woordbetekenissen en taalfeiten.’

Boekdrukker verloor het geding. Van Dale hoefde de pagina niet te vervangen, maar de advocaat van Martinus Nijhoff, de toenmalige uitgever van de grote Van Dale, verklaarde dat in nieuwe uitgaven van het woordenboek tot uitdrukking zou worden gebracht ‘dat bepaalde gebruiken van het woord jood verwerpelijke gebruiken zijn’.

Dat gebeurde inderdaad in 1976. De aanstootgevende voorbeeldzinnen werden geschrapt of vervangen, en bij de betekenis ‘afzetter, woekeraar’, kwam te staan dat hier werd gezinspeeld ‘op zekere eigenschappen die vaak aan joden worden toegeschreven’.

Geschiedenis herschrijven

In de jaren daarna nam de druk op uitgeverij Van Dale steeds verder toe om iets aan de ‘joden-samenstellingen’ te veranderen. In 1989 trok de Amster-

[p. 229]

damse taalkundige Frida Balk-Smit Duyzentkunst fel van leer tegen de behandeling van het woord jood in Van Dale. De Utrechtse hoogleraar Henk Verkuyl schreef in 1991 een uitvoerig artikel over deze kwestie. Volgens Verkuyl stonden er in Van Dale ‘restanten van antisemitisme’.

Kort na het verschijnen van de twaalfde druk in 1992 zei een van de toenmalige hoofdredacteuren, dr. Hans Heestermans, tegen Onze Taal: ‘Ik heb vrij lang met joodse mensen gesproken over het woord jood in de geïncrimineerde betekenis - “woekeraar, afzetter, al te handige zakenman”. Velen van hen vinden dat ik dat woord moet schrappen. Maar dan zeg ik altijd: dan moet ik ook andere woorden schrappen, zoals boer. Bovendien zou ik door de betekenis van dat woord te schrappen de taalwerkelijkheid geweld aandoen. Dan zou Van Dale lijken op een Russisch geschiedenisboek, dat bij elke nieuwe regering de geschiedenis herschrijft.’

Met het schrappen ondergraaft het woordenboek zijn eigen uitgangspunt: het objectief beschrijven van de taal.

Dat klonk heel principieel, maar in feite waren Heestermans en zijn redacteuren wel degelijk aan het schrappen geslagen. Niet bij de samenstellingen met boer, neger of zigeuner, wel bij samenstellingen met joden. Stonden er in 1984 nog 61 van dergelijke samenstellingen in de grote Van Dale, in 1992 waren dat er nog maar 35. In 1999 daalde dit aantal tot 32 en in de jongste in boekvorm verschenen editie van de grote Van Dale, uit 2005, staan er 34.

Welke samenstellingen werden er in de loop der jaren geschrapt? In de eerste plaats woorden met een negatieve betekenis, zoals jodenwinst en jodenwoeker voor ‘ongeoorloofde winst, woekerwinst’, maar ook termen als jodenbloempje (een plantnaam) en jodenkoffie (‘koffie met kaneel, suiker en melk’ - het synoniem boerenkojfie staat nog wél in Van Dale).

Later gaf Heestermans toe dat die schrappingen voortkwamen uit druk van buitenaf. De grote Van Dale is een commercieel woordenboek en men had het, zo vertelde Heestermans in 2004 aan NRC Handelsblad, bij de uitgeverij ‘benauwd’ gekregen van alle kritiek op deze specifieke groep woorden.

Vrouwen, negers en Turken

Behalve over jood en joden is er in het verleden ook over andere woorden en uitdrukkingen in Van Dale het nodige te doen geweest. Zo is Van Dale geregeld beschuldigd van seksisme. Vrouwenpraat werd in 1976 bijvoorbeeld gedefinieerd als ‘gesnap van vrouwen’, terwijl bij mannentaal stond: ‘krachtige, flinke taal’. En communicatiedeskundige Agnes Verbiest stelde in 1991 nog voorbeeldzinnen aan de kaak als ‘Hij heeft een eigen huis’ versus ‘Zij had haar vingers vol ringen.’

In 2000 probeerde de Turkse Nederlander C. Sofuoglu vergeefs om bij de politie aangifte tegen Van Dale te doen vanwege de vermelding van onder meerde uitdrukking rijden als een Turk voor ‘slecht rijden’. Inmiddels is deze uitdrukking geschrapt. Bij eruitzien als een turk voor ‘er erg vuil uitzien’ is toegevoegd dat dit ‘beledigend’ is.

In 2002 kondigde de zogeheten Stichting Eer en Herstel Betalingen Slachtoffers van Slavernij in Suriname aan vijftig grote Van Dales op de Dam in Amsterdam te verbranden omdat dit woordenboek het woord neger vermeldt. Er was al een datum geprikt (2-2-2002) en een vergunning aangevraagd, maar de bijeenkomst werd afgeblazen omdat Máxima en Willem-Alexander die dag trouwden. Het protest had overigens wel effect, want in 2005 zette Van Dale bij het woord neger ‘door sommigen als scheldwoord ervaren’. De eis van dezelfde stichting om negerzoenen uit het woordenboek te schrappen, nadat de koekfabrikant zelf het product had omgedoopt in ‘Buys Zoenen’, werd niet gehonoreerd.

Tot slot een relletje over het kleine zusje van de grote Van Dale: het Pocketwoordenboek Nederlands. In 2007 kondigde Van Dale aan op verzoek van vijf reformatorische basisscholen te werken aan een versie daarvan zonder woorden als jeetje, gadver, homoseksueel, prostituee en seks. Nadat diverse kranten hier schamperend over hadden bericht, zag uitgeverij Van Dale af van deze gekuiste uitgave.

Zwagers

Van Dale deed overigens meer dan schrappen. Aan de definitie van het woord jood werd in 1992 toegevoegd dat betekenissen als ‘woekeraar’ berustten op ‘eigenschappen die uit vooroordeel aan joden soms werden toegeschreven’. Eén druk eerder was dit nog: ‘vaak aan Joden worden toegeschreven’. Bij in totaal 22 woorden en uitdrukkingen die met Joden te maken hebben, kwam bovendien te staan dat ze ‘beledigend’ zijn, iets wat bij andere bevolkingsgroepen vrijwel nergens gebeurt.

Sommige taalkundigen en historici vonden het onverstandig dat Van Dale in 1992 tientallen ‘jodensamenstellingen’ - waaronder allerlei volkomen neutrale - heeft geschrapt. In de eerste plaats voor Van Dale zelf: het woordenboek ondergraaft hiermee zijn eigen uitgangspunt, namelijk dat het zo objectief mogelijk de taal van de laatste honderdvijftig jaar beschrijft.

Maar bovendien: onze woordenschat maakt veel duidelijk over de geschiedenis van de Nederlandse Joden én over de geschiedenis van het antisemitisme in Nederland. Van Dale, waarvan de oudste druk nota bene door twee Joodse zwagers is gemaakt, was in dit opzicht een belangrijke en nuttige bron - ook in rechtszaken bijvoorbeeld. Dat is nu niet langer het geval.

Onbedoelde humor

Van Dale is een serieus woordenboek, maar af en toe stuit je in oude edities op een staaltje onbedoelde humor. Bijvoorbeeld als gevolg van een tikfout. Zo werd offerbroodje in de eerste editie van de elfde druk (1984) omschreven als ‘tostie’, waar ‘hostie’ had moeten staan.

Van Dale-bewerker Cornelis Kruyskamp vond dat hij soms een persoonlijke noot mocht toevoegen. Zo schreef hij in 1976 bij popmuziek: ‘benaming voor zekere oorspr. op de rock-'n-roll gebaseerde, bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende, hedendaagse amusementsmuziek’.