Onze Taal. Jaargang 83

[p. 62]

Hans Beelen en Nicoline van der Sijs
Woordsprong
Theedoek, fietspad

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aandacht voor de oorsprong van allerlei woorden.

Fietspad is op het oog een eenvoudige samenstelling van fiets en pad, passend in het rijtje fietsbel, fietsketting en fietszadel. Maar waarom spreken we van een ‘fietspad’, en niet van een ‘fietsweg’, zoals bijvoorbeeld de Duitsers (Radweg) en de Denen (cykelvej)? En wat heeft een ‘theedoek’ eigenlijk met thee te maken?

Fietspad

De fiets is een uitvinding van de negentiende eeuw. Aanvankelijk werd het voertuig in het Nederlands aangeduid met vélocipède, maar omstreeks 1870 komen er alternatieve benamingen op, waaronder rijwiel en fiets.

Net als rijwielpad kan het woord fietspad worden gedateerd op het jaar 1896. De oudste vindplaats is een advertentie in het blad De grondwet van 21 juli 1896: ‘Een Fiets-Pad tusschen Holland en Grand Rapids wordt in den laatsten tijd veel besproken, maar niet zoo veel als de Nieuwe Manufactuur Winkel van John Vandersluis.’ Hiermee haakte winkelier Vandersluis in op de mediaaandacht eerder dat jaar voor de aanleg van een fietspad in de Amerikaanse staat Michigan.

Foto: Raymond Noë

Enkele maanden later werd er in de kranten gewag gemaakt van fietspaden in Nederland. De gemeente Den Haag gaf in november 1896 fietsers toestemming om overdag en 's zondagsochtends bepaalde voetgangerspaden te gebruiken. ‘Dat het gemeentebestuur nu al deze wielenden burgers een kleinen dienst bewijst door één pad van den Scheveningschen weg en een paar paden van het Haagsche Bos voor hen open te stellen, verdient slechts lof’, aldus het Algemeen Dagblad van 15 november 1896. Bij deze eerste geïmproviseerde fietspaden ging het letterlijk om onverharde voetgangerspaden - vandaar dat ze bij ons ‘fietspaden’ gingen heten en niet bijvoorbeeld ‘fietswegen’. Het woord stamt dus uit de tijd dat de verkeersinfrastructuur werd aangepast aan het toenemende fietsverkeer. Anno 2014 ligt in Nederland zo'n 35.000 km fietspad, en kennen we ook ‘fietsstroken’, ‘fietsstraten’ en zelfs ‘fietssnelwegen’.

Theedoek

De theedoek, waarmee nu ál het vaatwerk wordt afgedroogd, was aanvankelijk alleen bedoeld voor het theegoed. Dat blijkt uit de oudste vindplaats: in een Nederlands-Frans woordenboek uit 1717 wordt theedoek omschreven als ‘linge destiné à essuyer les tasses &c. quand on a bu du thé’: ‘een doek bedoeld om na het theedrinken de kopjes enzovoort af te drogen’. In de zeventiende eeuw was theedrinken in de mode geraakt. De hogere standen richtten een kamer van het huis als ‘theesalet’ in, terwijl de gegoede burgerij de nieuwe statusdrank in een bescheidener ‘theecomptoorke’ of in het voorhuis dronk. Het pronkstuk van de theekamer was het theebuffet, waarin het kostbare theegoed was uitgestald: kopjes en schoteltjes van Chinees of Japans porselein, met goud of zilver beslagen.

Voor het afdrogen van deze broze kostbaarheden was er de theedoek, gemaakt van extra fijn linnen. De vrouw des huizes liet dit delicate werk niet aan de dienstmeisjes over, maar nam de doek zelf ter hand. In de Historie van mejuffrouw Cornelia Wildschut van Betje Wolff en Aagje Deken (1793) vinden we een portret van zo'n welgestelde dame: ‘zij stond altoos laat op, ontbeet langzaam, nuffelde zo wat met het theedoekjen, en waschte wel eens een kopjen of schoteltjen af: liet rondsom haar stoel vegen, en teutte, zo al aan een fijne zijden kous breiende, den dag door.’

In de loop van de twintigste eeuw is men de theedoek steeds meer gaan gebruiken voor het afdrogen van meer alledaags vaatwerk. Een dergelijke betekenisverschuiving vinden we ook bij het woord vaatdoek, oorspronkelijk een doek om het vaatwerk te wassen, thans vooral om er de gootsteen en het werkvlak mee af te wissen.

Theegoeddoek

De taalkundige C.B. van Haeringen heeft er in 1948 op gewezen dat theedoek opgevat kan worden als een zogenoemde verkorte samenstelling van theegoeddoek: ‘Zo zal ook theedoek wel niet berusten op “doek om restjes thee weg te nemen”, maar een inkorting zijn van thee(goed) doek’. Het bijzondere aan deze verkorte vormen is dat de volledige vorm niet altijd bestaan hoeft te hebben, maar dat de korte vorm ‘ineens, en alleen, wordt gemaakt’. Van Haeringen noemt ook bierviltje (van bier(glas)viltje); korenblauw (van koren(bloem)blauw); naaikastje (van naai(gerei)kastje) en washandje (van washand(schoent)je). Uit zijn eigen omgeving geeft Van Haeringen als voorbeeld speelkastje: ‘Dat woord was geen samenstelling van spelen en kastje, want het meubel stond onverwrikbaar aan de muur, zodat er niets mee te “spelen” viel en inderdaad ook nooit mee “gespeeld” werd. Speelkastje was een spontaan ingekort speel(goed)kastje.’ We zijn benieuwd of de lezers van Onze Taal uit eigen ervaring nog meer voorbeelden van verkorte samenstellingen kennen.