Onze Taal. Jaargang 83

[p. 61]

Guus Middag
De taal van...
de catalogus

Op tv, op straat, online - overal hoor en lees je weer net iets andere talen en taaltjes. Guus Middag staat er maandelijks bij stil.

Af en toe kom ik het woord tegen en dan zeg ik het altijd even hardop voor me uit, terwijl ik mijn armen spreid en vanaf een denkbeeldige heuvel over een denkbeeldig strand uitkijk: ‘de scheepscatalogus’. De scheepscatalogus is niet die glanzende reclamefolder waarin nieuwe rijken op zoek naar een plezierjacht zitten te bladeren, maar de lange lijst met namen van de aanvoerders van de schepen waarmee de Grieken ten strijde trokken tegen Troje - te vinden in het tweede boek van de Ilias van Homerus. Die opsomming is om een of andere reden in de loop der tijden niet gewoon de ‘schepenlijst’ gaan heten, maar, veel statiger en indrukwekkender, de ‘scheepscatalogus’.

Roodwangige schepen

De honden van Actaeon, die door Ovidius worden opgesomd in zijn Metamorphosen. Beeldengroep van Paolo Persico in de tuin van het paleis van Caserta (Italië).
Foto: Wikimedia

Homerus wil ons aan het begin van zijn epos vertellen hoe groot dat Griekse leger wel niet was. Eerst probeert hij het met wat vergelijkingen. ‘Zoals het verzengende vuur een onmetelijk woud verbrandt in het hoge gebergte en zijn schijnsel werpt naar de verte, zo rees bij de opmars van 't leger de flikkerende glans van het machtige koper omhoog naar de hemel’ (prozavertaling M.A. Schwartz). Maar deze zogenoemde homerische vergelijkingen stemmen hem nog niet tevreden. Hij besluit dan de eenvoudigste oplossing te kiezen: hij gaat de namen van alle Griekse leiders noemen, gevolgd door de namen van hun stammen, steden of streken van herkomst, en de aantallen van hun schepen. Meer dan tweehonderdvijftig verzen achter elkaar.

De lijst is doorspekt met versierende bijvoeglijke naamwoorden: ‘twaalf roodwangige schepen’, ‘het krijtrotswitte Lykastos’, ‘het bronsgepantserde krijgsvolk’. Af en toe komt er een anekdote voorbij, dat wel, maar eigenlijk is het gewoon een langdradige opsomming, niet veel opwindender dan een vertrektijdenlijst. Maar de opsomming duurt zó lang dat je er van de weeromstuit toch respect voor krijgt - voor de omvang van de strijdmacht. Dat moet de bedoeling van de verteller zijn geweest.

Honden

Ovidius gebruikt dezelfde retorische truc in zijn Metamorphosen, als hij het verhaal vertelt van Actaeon. Het is midden op de dag, Actaeon wil uitrusten van de jacht, en zoekt met zijn jachtvrienden en zijn jachthonden verkoeling in de bossen. Dan ziet hij bij toeval hoe de jachtgodin Diana met haar gevolg van nimfen aan het baden is, in een vijver, ‘door een groene plantenkraag omzoomd’. Is hij een gluurder? Ovidius denkt van niet. Maar Diana van wel. De godin straft onmiddellijk. Zij verandert hem in een hert. Het wordt nog erger: zijn honden zetten meteen de achtervolging in.

Er volgt een opsomming van vijfendertig van de vijftig jachthonden van Actaeon, met hun namen en hun kwaliteiten. Het is voor de goede verstaander een verwijzing naar de beroemde schepenopsomming van Homerus. Spreken wij van de hondencatalogus. Maar het was daar tegelijk ook een parodie op, zo legt Ovidius-vertaalster Marietje d'Hane-Scheltema uit in haar Ovidius-boek Alles altijd anders (2013). Het gaat hier immers niet om oorlogshelden, maar om honden. Ze hebben allemaal Griekse namen. Hoe moet je zo'n lijst vertalen? Met Engelse namen, zoals in hondenkringen gebruikelijk is? Dat doet d'Hane-Scheltema: Rover, Hunter, Boxer, Quick. Of juist met wat archaïsche hondennamen ertussendoor? Dat doet d'Hane-Scheltema ook. Ze heeft namen geleend uit de vertaling van Vondel: Bossaart, Rappaart, Blankert. Ze voegt er ook nog wat kinderlijke hondennamen aan toe: Snuffel, Wervel, Vlieger. En wat indiaans klinkende namen: Snelvoet, Zwartpoot, Wittand. Vreemd is de naam Neger, vertaling van Melaneus, Grieks voor ‘Zwarte’. Waarom niet Blackie, bijvoorbeeld? Vondel noemde hem Bruin.

Het is, zegt d'Hane-Scheltema zelf ook, een rommeltje geworden, maar wel een vrolijk rommeltje. Je ziet in die namenlijst al bijna de driftig rennende meute terug. En je voelt dan al bijna aan dat het hert kansloos is. Willen we nog weten hoe het afloopt? Actaeon wil zijn honden commanderen, maar als hert heeft hij geen stem meer. Zijn jachtvrienden worden enthousiast als ze het zien gebeuren en roepen Actaeon om snel te komen kijken - niet wetende dat Actaeon zelf het hert is. Hij hoort het, maar kan niet antwoorden. De honden storten zich op Actaeon. De jager wordt zijn eigen prooi. ‘Een en al bek rukt aan dat lichaam.’