Onze Taal. Jaargang 83

[p. 50]

Kees van Kooten
Achter het gordijn van taal
Woorden en hun familiebanden

Kees van Kooten is gefascineerd door woorden en hun herkomst. Op het congres sprak hij over ‘de opwinding die zich van je meester maakt wanneer je een tot dan toe achteloos gebruikt woord plotseling uiteen ziet vallen in zijn samenstellende delen’.

Foto: Iris Vetter

In zijn korte gedicht ‘Etymology’ schrijft de voormalige Amerikaanse ‘poet laureate’ Billy Collins:

Men noemt het Baskisch een weestaal.
De linguïsten weten niet
welke andere talen aan haar wieg stonden.

Vanachter het hoge venster van het weeshuis
ziet zij Engels eenzaam naar het kerkhof wandelen
om een eerbiedige groet te brengen
aan de graven van zijn ouders:
Latijn en Anglo-Saksisch.

Deze verpersoonlijking van de taal is tekenend voor de poëzie van Billy Collins, die ook honden, auto's, stoelen, piano's en bureaulampen een stem geeft. En bij het lezen van zo'n kort gedicht, waarin de taal tot een mens wordt, door het raam naar buiten kijkt en een andere taal - eveneens in de gedaante van een mens - ziet passeren, op weg naar zijn menselijke ouderpaar, raak ik voor de zoveelste maal verlamd door het besef dat elk gesproken, gelezen of geschreven woord een voorvader en -moeder heeft, die ik in negenennegentig van de honderd gevallen niet ken.

Onlangs merkte ik dat ook weer eens toen mijn kleindochter van vijf na schooltijd bij ons belandde. Ze droeg een nieuw winterjasje in de zogenoemde army-look en zij meldde mij dat dit een ‘kamerragejas’ was. Het duurde even voordat ik begreep dat kamerrage haar lightversie van camouflage was; ik had haar nog wel kunnen uitleggen wat camouflage betekent, maar, realiseerde ik mij tot mijn schaamte, niet waar dat woord vandaan komt.

Taalstruikelingen

De verleiding om naspeuringen te doen naar de familiebanden van woorden is haast niet te weerstaan. Mijn eerste ervaring op dit gebied verliep als volgt. Als kind had ik galbulten. En achter ons huis waren mannen aan het werk. Op een dag schijn ik te hebben geroepen: ‘Mamma! Twee precies dezelfde woorden! De werkmannen hebben een overall en ik heb overal pukkels!’

Ook mijn zusje Anke stond stil bij zulke dingen. Zij was acht toen ze tijdens een van de reizen die wij in de jaren vijftig met ons gezin over de Route Napoléon naar Zuid-Frankrijk maakten, een wervend panneau zag waarop ‘Logies’ stond geschreven. Ze vroeg: ‘Logies? Logies? Wát is hier dan zo logies?’

Het zijn gebeurtenisjes van niks, zulke taalstruikelingen, maar je onthoudt ze je hele verdere leven.

[p. 51]

Wanneer je voor het eerst kennismaakt met de magie van je moerstaal (het heeft zelfs jaren geduurd voordat ik begreep dat moerstaal van moederstaal komt), is het alsof je onder de dubbele bodem van het woord een lek in de werkelijkheid ontdekt. Wie zich onderdompelt in de natuur en de poëzie, in de wereld achter het gordijn van taal, in laten we maar zeggen godloze, nee seculiere contemplatie, die ervaart de taal in al haar duizelingwekkende mogelijkheden, die tot ver buiten het strenge denkraam van het Groene Boekje reiken.

Hand-les

Maar o, die strikt persoonlijke schaamte wanneer jij je er op een dag rekenschap van gaf dat je een zeker woord je hele korte leven lang verkeerd had gelezen en foutief uitgesproken. Ik had dat met een tekst van de muzikale clown Toby Rix, die in diezelfde jaren vijftig een Arbeidsvitaminen-hit scoorde met het lied ‘Heer in 't verkeer’. ‘Wie autoles gaat nemen / Die leert de eerste keer / Dat hij vooral moet wezen: / Heer in 't verkeer.’

De rest van de tekst was, de gebrekkige schellakkwaliteit van de plaat ten gevolge, nagenoeg onverstaanbaar. Want Toby Rix was de virtuoze bespeler van de ‘toeteriks’, die halve coupletten overstemde of eenvoudig wegblies. Wij hadden nog geen pickup, maar destijds kon je de bladmuziek van zo'n liedje kopen, compleet met de tekst, in Den Haag, bij muziekwinkel Speyer, in het Achterom. Dat deed ik, van mijn zakgeld, want ik wilde ‘Heer in 't verkeer’ zelf kunnen zingen, op een schoolfeest.

In een van die coupletten las ik: ‘Handles, knoppen / “Rijen, stoppen”’. En dat zong ik dan ook: ‘Hand-les, knoppen, rijen, stoppen’. Want bij hand-les dacht ik aan sturen, schakelen, raampje opendraaien. Hand-les, knoppen, rijden, stoppen. Minstens een jaar lang. Ook op die feestavond van het Dalton Lyceum.

Totdat de leraar Nederlands, meneer J. Schoon, mij na mijn optreden tersluiks apart nam en mij zei: ‘Je zong “hand-les”. Maar dat moet “hendels” zijn. Het Engelse woordje handles.’

Bij wijze van vreemde wraak op mijn eigen stommiteit heb ik een paar jaar later op nagenoeg dezelfde manier mijn arme vader verbeterd, die het afgunstig had over de sportauto van de zoon van de baas als over: een ‘Sunbieëm’. Ik zei hautain: ‘Dat is fout pap. Je moet zeggen: “Sunbeam”. “Sunbiem”. Dat betekent “zonnestraal”.’ En mijn vader bloosde en zweeg. En ik had onmiddellijk spijt van mijn betweterige arrogantie.

Nog altijd.

Geheim spel

Iedereen kent de opwinding die zich van je meester maakt wanneer je een tot dan toe achteloos gebruikt woord plotseling uiteen ziet vallen in zijn samenstellende delen, terwijl je tientallen jaren lang die innerlijke samenhang niet hebt opgemerkt.

Dat is verschrikkelijk. Jarenlang begreep kennelijk iedereen dat terug ‘te rug’ was, alleen jij niet.

Ze speelden een geheim spel met zijn allen, maar hielden jou erbuiten. Zo ben ik in mijn jeugd tientallen malen naar de doorlopende filmvoorstellingen in de Cineac geweest, op het Haagse Buitenhof, en heb ik mij er pas zestig jaar later rekenschap van gegeven dat de naam Cineac uit twee elementen was opgebouwd: Cine stond voor ‘film’ en ac voor ‘actueel’.

Pas zestig jaar later zag ik dat de naam Cineac is opgebouwd uit One (‘film’) en ac (‘actueel’).

Ik herinner mij een door Philip Bloemendal van ironisch commentaar voorzien Polygoon-filmpje waarin verslag werd gedaan van de val van ons kabinet. Kabinet komt van cabine en gaat terug op het Franse, eigenlijk Picardische cabine, dat ‘hutje’ of ‘hokje’ betekent en waarschijnlijk een variant vormt van cabain of cabane (‘plaggenhut’), ontleend aan het Laatlatijnse capanna of cavanna, dat van niet-Indo-Europese oorsprong is.

Dat filmpje ondergingen mijn schoolvrienden en ik als buitengewoon geestig, subversief en anarchistisch, omdat het begrip ‘een gevallen kabinet’ op een Billy Collins-achtige, letterlijke wijze werd uitgebeeld: de poten van een kastachtig meubelstuk hadden ze gespalkt en met wit gaas omwonden, en op de deur van dat kabinet waren tientallen pleisters geplakt. Het publiek in de Cineac reageerde hier een tikkeltje ongemakkelijk op, er werd besmuikt gelachen en je voelde een nog niet eerder beleefde opwinding om het feit dat de boven ons gestelden hier eens heerlijk werden bespot.

Toen is het begonnen. Na dat bezoek aan de Cineac begonnen wij op een vrolijke, in onze ogen hoogst creatieve manier, net zo oneerbiedig het bolwerk van de Taal te kraken. Wij hielden ons onledig met een soort interlingualitatieve kruisbestuiving en hersengymnastiek door bijvoorbeeld een verband te leggen tussen het Duitse leer (‘ledig’), en het Nederlandse woord leder of leer. Dan zei je heel snel, want je mocht niet stilvallen: ‘De samenhang tussen leer en leer is dat wanneer een koe na zijn dood helemaal wordt leeggemaakt, je uiteindelijk dus leer overhoudt. Leer of leder.’

Zo bedreven wij een vrolijke pseudowetenschap. Ja, zeiden wij, het schap is dus de schap waarop je geleerde boeken plaatst, dus zo'n boekenplank noem je De Wetenschap.

Kees van Kooten signeert op de boekenmarkt van het congres.
Foto: Iris Vetter