Onze Taal. Jaargang 83

[p. 42]

Hans Beelen: ‘In de Middeleeuwen geloofde men dat God en de engelen in de hemel Hebreeuws spraken.’
Foto: Iris Vetter

Hans Beelen
Taalkundige; Docent Universiteit Oldenburg
Speuren naar de oertaal
De fascinatie voor de oorsprong

Etymologen zoeken al eeuwenlang naar de wortels van onze taal. Maar hun werkwijze en hun kijk op taal veranderden voortdurend. Een overzicht, ook van de jongste ontwikkelingen.

Welke taal heeft de mens als eerste gesproken? Deze vraag houdt de gemoederen al duizenden jaren bezig. De Griekse historicus Herodotus vertelt hoe de Egyptische farao Psamtek I in de zevende eeuw voor Christus een experiment uitvoerde waarbij twee pasgeboren kinderen van de moeder werden weggehaald. De kinderen groeiden op in een geitenstal en hadden geen enkel contact met de buitenwereld. De farao was ervan overtuigd dat het menselijk taalvermogen aangeboren was en dat de kinderen uit zichzelf de oertaal zouden gaan praten.

De herder die ze iedere dag te eten bracht, mocht geen woord met ze wisselen. Na twee jaar merkte hij dat ze hem aanklampten met de woorden bekos, bekos. De taalgeleerden aan het hof van de farao wezen erop dat bekos in het Frygisch het woord was voor ‘brood’. De Egyptenaren beschouwden vanaf dat moment het Frygisch als de oertaal en de Frygiërs als het oudste volk ter wereld. Ze kwamen niet op het idee dat bekos waarschijnlijk een imitatie was van het gemekker van de geiten.

Noach

Ook de christenen vroegen zich af welke taal de oertaal was geweest. In de Bijbel staat geschreven dat Adam in het paradijs namen gaf aan het vee, het gevogelte des hemels en het gedierte des velds. Omdat het Oude Testament in het Hebreeuws is geschreven, geloofde men in de Middeleeuwen dat God en de engelen in de hemel Hebreeuws spraken, en de mensen in het paradijs en op aarde aanvankelijk ook; deze toestand van eentaligheid zou dan geëindigd zijn met de bouw van de toren van Babel. Na de Babylonische spraakverwarring gingen de drie zonen van stamvader Noach uiteen. Ze spraken elk een andere taal. Van Sem zouden de Semitische volkeren met hun talen afstammen, van Cham de Hamieten, dat waren de volkeren in Noord-Afrika en zuidelijk Arabië, en van Jafet de Jafetieten, dat wil

[p. 43]

zeggen de mensen in Europa - en al die volken ontwikkelden hun eigen talen.

In de Middeleeuwen bestond dus al een besef van taalverwantschap, letterlijk belichaamd in de familierelaties binnen het gezin van Noach. Men zag verschillende groepen van talen die met elkaar verwant waren en een gemeenschappelijke oorsprong bezaten. Dit idee zou in de komende eeuwen verder uitgewerkt worden.

In de zestiende eeuw ontstond er twijfel aan de theorie dat het Hebreeuws de oertaal was. Er was in die tijd meer aandacht voor de moedertaal, en sommige geleerden waren daarover zó enthousiast dat ze de eigen taal als oertaal beschouwden. De eerste taalkundige die deze stelling verkondigde, heette naar zijn geboorteplaats Gorp bij Hilvarenbeek Jan van Gorp van der Beke. Als humanistisch geleerde is hij bekend geworden als Johannes Goropius Becanus.

Het was in Becanus' ogen geen toeval dat Nederlands Duyts of Douts werd genoemd: d'oudste taele!

Verrassende woordafleidingen

In 1569 betoogde Becanus dat het Nederlands de oudste taal ter wereld was. Hij onderbouwde deze stelling door allerlei woorden te herleiden tot het Nederlands. De Hebreeuwse naam Adam kwam van haat-dam, want Adam was een dam tegen de haat van de slang. Het Latijnse woord sperare (‘hopen’) leidde hij af van sparen, immers: sparen geeft hoop. Het was in Becanus' ogen geen toeval dat Nederlands Duyts of Douts werd genoemd: d'oudste taele!

Becanus leverde bij zijn verrassende woordafleidingen een bijbelhistorische achtergrond. Via Jafet, de zoon van Noach die toevallig niet aanwezig was bij de bouw van de toren van Babel en dus nog steeds de oertaal sprak, was de oudste taal via via terechtgekomen in Antwerpen, en daarmee in de Lage Landen.

Voor zijn gedurfde hypothese vond Becanus weinig aanhangers. Zijn collega's waren geporteerd voor weer andere talen die eveneens voor het eerst in de wetenschappelijke belangstelling kwamen, zoals het Gotisch en het Sanskriet. Zo kwam in de zestiende en zeventiende eeuw de discussie over de wortels van het Nederlands op gang.

Later, in de negentiende eeuw, zouden de taalkundigen het erover eens worden waar we de wortels van het Nederlands moeten zoeken: in een taal die aan alle bekende talen voorafgaat, die nergens in een schriftelijke bron is opgetekend en vernuftig moet worden gereconstrueerd: het zogenoemde Indo-Europees (zie hiervoor de bijdrage van Alwin Kloekhorst elders in dit nummer).

Boter-kaas-en-eieren

Door verschillende talen te vergelijken, Indo-Europese vormen te reconstrueren, klankwetten op te stellen en uitzonderingen op klankwetten te verklaren, graven de etymologen sinds de negentiende eeuw naar de wortels van onze taal. Hierbij worden drie soorten woorden onderscheiden.

Ten eerste de ‘erfwoorden’. Dat zijn alle woorden die via het Germaans te herleiden zijn tot vormen in het Indo-Europees, en die dus al vanaf het prille begin in het Nederlands aanwezig zijn. Deze oeroude kernwoordenschat, voorzover nog aanwezig, weerspiegelt de maatschappij en het leven van heel vroeger. Aan de landbouw van de Indo-Europeanen herinneren bijvoorbeeld geit en melk. We kennen ook nog erfwoorden voor lichaamsdelen (oog), voor het weer (sneeuw), de hemellichamen (maan, zon), het landschap (heuvel) en enkele bomen en planten (beuk). Ook werkwoorden als slapen, telwoorden als twee, persoonlijke voornaamwoorden (ik) en enkele tijdsbepalingen (gisteren) zijn tot het Indo-Europees te herleiden.

Ten tweede zijn er de ‘substraatwoorden’, die worden herleid tot een ‘substraattaal’, dat wil zeggen een taal die werd gesproken in de Lage Landen voordat de Germanen zich er hadden gevestigd. Er wordt verondersteld dat de oudste inwoners van Nederland, de hunebedbouwers dus, een of meer eigen niet-Indo-Europese talen hebben gesproken. Die talen zijn door de Indo-Europese invasie verdrongen, maar een aantal woorden zijn als leenwoorden in het Germaans beland. Voorbeelden van substraatwoorden zijn drempel en bezem. Net als de erfwoorden zijn ze een spiegel van de toenmalige cultuur.

En dan zijn er ten slotte de leenwoorden. Onze taal wemelt ervan. Van het bekende spel boter-kaas-en-eieren, met zijn typisch Nederlandse naam, is alleen eieren een erfwoord. Boter komt van het Latijnse butyrum, en kaas van caseus. De Germanen kenden wel het woord melk als erfwoord, maar de zuiveltechnologie hebben ze voor een deel van de Romeinen geleerd en de bijbehorende termen uit het Latijn overgenomen. Leenwoorden weerspiegelen dus culturele invloeden. Vaak hebben ze zich uiterlijk zó grondig aangepast dat ze nauwelijks herkenbaar zijn. Wie had gedacht dat woorden als krant, klant, kreng en kanjer uit het Frans komen?

Jaarringen

Nicoline van der Sijs heeft in haar baanbrekende Chronologisch woordenboek van het Nederlands (2001) de herkomst van ruim 18.000 Nederlandse woorden onderzocht. Op basis van dit omvangrijke bestand was het mogelijk een top-10 samen te stellen van de talen die de meeste leenwoorden aan het Nederlands hebben geleverd:

1.	Frans
2.	Latijn
3.	Duits
4.	Engels
5.	Italiaans
6.	Spaans
7.	Indonesisch
8.	Jiddisch
9.	Japans
10.	Russisch en andere Slavische talen

[p. 44]

De geleerde Johannes Goropius Becanus, die het Nederlands als oertaal beschouwde.
Foto: Han van Meegeren

De talen waaruit de meeste woorden zijn geleend, zijn die waarmee we het meest contact hadden, en dat zijn de buurtalen. Het Latijn was in de Romeinse tijd een buurtaal, en daarna nog eeuwenlang de taal van de school en de wetenschap. Van der Sijs geeft een extra dimensie aan haar bevindingen door elk woord op basis van de oudst bekende vindplaats te dateren. Zo kunnen we als het ware de ‘jaarringen’ van het Nederlands vaststellen.

Onze taal heeft niet alleen veel woorden ontleend aan andere talen, maar bijvoorbeeld ook allerlei manieren om woorden te vormen. Molenaar en tollenaar gaan terug op de Latijnse woorden molinarius en tolenarius. Het element -aar werd opgevat als een algemene uitgang om persoonsaanduidingen mee te vormen, en vervolgens werd dat oorspronkelijk Latijnse achtervoegsel gecombineerd met erfwoorden, zodat woorden als leraar en minnaar konden worden gevormd. Met name aan het Frans zijn een flink aantal achtervoegsels ontleend, die in het Nederlands een eigen leven zijn gaan leiden, bijvoorbeeld -age (slijtage, lekkage), -es (lerares, prinses) en -iteit (flauwiteit, stommiteit).

Van de huidige digitale schatkamers hebben vroegere generaties van etymologen niet kunnen dromen.

Doodleuk

Woorden als lekkage, prinses en stommiteit hebben met elkaar gemeen dat ze bestaan uit verschillende betekenisdragende elementen die apart geanalyseerd kunnen worden. Deze woorden noemen we ‘gelede woorden’. Tot nu toe is aan gelede woorden binnen de etymologie betrekkelijk weinig aandacht besteed. Oer-Nederlandse woorden als fietspad en theedoek zijn in etymologische woordenboeken zelden te vinden. Men beschouwt ze van oudsher als gelede woorden (samenstellingen in dit geval), die niet goed te dateren zijn omdat de taalgebruikers ze met de woordvormingsregels op elk moment kunnen vormen, op basis van de ongelede woorden fiets, pad, thee en doek. Toch is menig geleed woord in het Nederlands precies te dateren, en gaat er vaak een boeiende historie achter schuil. (Zie de rubriek ‘Woordsprong’ over fietspad en theedoek, verderop in dit nummer.)

Etymologen zien het van oudsher als hun taak ook de betekenisveranderingen van woorden te traceren. Een leuk voorbeeld van betekenisverandering is het woord leuk. Leuk is etymologisch identiek met het Engelse luke in lukewarm; vroeger betekende dat ook in het Nederlands ‘lauw’. ‘Het wrijven van de huid met leuk water en zout is een best geneesmiddel’, aldus een diergeneeskundig advies uit 1810. Later heeft zich een figuurlijke betekenis ontwikkeld: ‘kalm, rustig, koeltjes’. ‘Zelf bleef zij er doodkalm onder, heel leukjes’, schreef de Indische schrijver P.A. Daum in 1892. Deze betekenis leeft nog voort in de samenstelling doodleuk. Door de gedachte aan spot, droge humor en ironische distantie verschoof de betekenis verder naar ‘grappig’, en daarna naar ‘fijn’. Inmiddels is leuk al meer dan een eeuw een algemeen-positief stopwoord, niet tot ieders genoegen. Al in 1899 werd in het Nieuws van de dag geklaagd: ‘Tegenwoordig is alles “leuk”.’

Crowdsourcing

Ten slotte een blik in de toekomst. Hoe zal het vak etymologie zich ontwikkelen? Natuurlijk zal de digitalisering een steeds grotere rol spelen. Allereerst worden steeds meer Nederlandstalige bronnen via het internet toegankelijk gemaakt. Denk aan de Historische kranten, de Liederenbank, de Verhalenbank, de Familienamenbank en de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren. Van deze digitale schatkamers met hun ontelbare voorheen onbekende vindplaatsen hebben vroegere generaties van etymologen niet kunnen dromen.

Verder zullen de onderzoeksresultaten meer en meer online toegankelijk worden gemaakt. Een aardig voorbeeld is de site Etymologiebank. Als je een woord intypt, krijg je alle gegevens in verschillende naslagwerken gebundeld te zien. Het is nog maar een begin. Sommige etymologen hopen op een groot Europees etymologisch woordenboek, waarin woorden uit allerlei talen aan elkaar zijn gekoppeld.

Tot slot biedt het internet handige communicatiemogelijkheden, waardoor meer mensen aan het wetenschappelijk bedrijf kunnen deelnemen, ook actief. Een voorbeeld is het crowdsourcing-project van de Stichting Vrijwilligerswerk Nederlandse Taal, waarin enthousiaste vrijwilligers allerlei bronnen digitaal toegankelijk maken. Ook u kunt daaraan meedoen. Werk aan de winkel dus!