Onze Taal. Jaargang 83

[p. 14]

Marc van Oostendorp
Alfabetisch geordende waanzin
De alfabetweter en eerdere humoristische woordenboeken

Onlangs verscheen een absurdistisch woordenboek, met ‘nieuwe woorden die het niet gaan redden’, zoals haggel, ochtendmagiër en krekeltupperwarebakje. Het blijkt in een lange traditie te staan.

Illustratie: Frank Dam

Woordenboeken zijn er niet alleen opdat tienjarige jongetjes er vieze woorden in kunnen opzoeken. Ze zijn er onder andere ook om de juiste vertaling van buitenlandse woorden te vinden, om gelijk te krijgen tijdens een spelletje scrabble, of om synoniemen te vinden voor het woord afschuwelijk. En ze zijn er ook, al heel lang, om te lachen.

Het grappigste taalboek van 2013 is waarschijnlijk De alfabetweter van Ronald Snijders en Fedor van Eldijk, een woordenboek met, volgens het omslag, ‘1000 nieuwe woorden die het niet gaan redden’, allemaal voorzien van beknopte definities en andere taalkundige informatie, zoals over het woordgeslacht en de meervoudsvorm. Ook alfabetweter zelf wordt gedefinieerd:

alfabetweter, (m.) -s, 1. iem. die beweert betere woorden te weten dan tot nu toe met het alfabet zijn gemaakt, 2. woordenboek dat deze woorden bevat.

Kritikoster

Snijders en Van Eldijk zijn volgens hun eigen definitie dus zelf alfabetweters. En ze hebben gelijk: met de woorden die ze bedacht hebben, verrijken ze de Nederlandse taal - al is het de vraag wanneer je de woorden zou kunnen gebruiken.

De twee schrijvers zijn absurdisten: ze spotten niet zozeer met bestaande personen of situaties, maar met de logica en de wereld. Bij het bedenken van nieuwe woorden gebruiken ze verschillende procedés: van het cryptogram (‘kutstreek, Achterhoek. → venuslocatie’), via het komisch vervormde woord (‘kritikoster, kerkbewaarder die overal wat op aan te merken heeft: “het tocht in deze kerk”, “de pastoor trekt niet door op de wc”, “en het hele fenomeen kerk is eigenlijk achterhaald”’), tot en met het ook naar de vorm volkomen verzonnen woord: ‘haggel, een kromme knook om lendes mee te paaien, Franse ~, nonchalante beweging waarmee lendes ternauwernood worden gepaaid’.

Mijn favoriete procedé is dat van de samenstelling: twee alledaagse woorden worden aan elkaar gekoppeld en van een definitie voorzien. De alfabetweter wemelt ervan:

-	ochtendmagiër, (m.), -s, goochelaar die alleen 's ochtends vroeg shows geeft omdat hij 's middags en 's avonds nooit kan.

[p. 15]

-	krekeltupperwarebakje, (m.) -s, plastic bakje waarin krekels hun overgebleven macaroni bewaren.
-	tepelschaartje, (o.), -s, schaartje om tepels mee af te knippen. Bijv. wanneer men helemaal krankzinnig geworden is.
-	vethaarzeloot, (m.), -loten, iem. die anderen met een religieuze vastberadenheid aanspoort het haar niet te wassen.

Snijders en Van Eldijk hebben sommige van de woorden uit De alfabetweter de afgelopen jaren al elders gepubliceerd. Sinds september 2013 hebben ze bijvoorbeeld een wekelijkse rubriek in de Volkskrant, met iedere keer één woord. Maar pas in een lijst als deze komt de humor wat mij betreft echt tot zijn recht. Het gaat maar door, van het ene krankzinnige woord (‘tietenverdediger, iem. die het (ongevraagd) opneemt voor de borsten van een vrouw: “Ja, maar ze heeft nu een dikke trui aan...”’ - let vooral op het gebruik van de haakjes in deze definitie) naar het andere (‘hersenchirurgverhaal, verhaal waarin op enig moment een hersenchirurg wordt opgevoerd om de personages te onderwerpen aan een hersenoperatie’).

Met woordenboeken kun je idiote nieuwe werelden scheppen, maar ook laten zien hoe idioot de bestaande wereld is.

Chaos

Door die overvloed van woorden word je binnengezogen in een alfabetisch geordende waanzin. Er is op zich niet zo heel veel grappigs aan, pakweg, het idee van iemand die fel en verbeten zijn medemens ervan probeert te overtuigen zijn haar ongewassen te laten. Maar dat er een term voor is gemunt en opgeschreven suggereert dat het de moeite waard is zo iemand te benoemen. En het feit dat dit woord nu in een keurige lijst is opgenomen en geannoteerd met taalkundige informatie tovert een wereld tevoorschijn waarin zo'n geloof gewoon onderwerp van gesprek kan zijn.

Want dat is een woordenboek natuurlijk óók: een manier om alfabetisch orde aan te brengen in de chaos die overal om ons heen is, en om van ieder element ervan te bepalen of het mannelijk of vrouwelijk is, hoe je het zou kunnen vervoegen of hoe je het meervoud zou vormen. Daardoor zijn woordenboeken heel geschikt om idiote nieuwe werelden te scheppen, maar ook om te laten zien hoe idioot de bestaande wereld is.

De alfabetweter is dan ook lang niet het eerste humoristische woordenboek in onze taal. Er is zelfs al sprake van een heuse traditie. In 1978 publiceerde Hugo Brandt Corstius onder zijn pseudoniem Battus bijvoorbeeld De encyclopedie, dat suggereerde te bestaan uit enkele bladzijden van een naslagwerk van tienduizend pagina's.

Aber natürlich

Battus' De encyclopedie is minder absurdistisch dan De alfabetweter, en meer een parodie. Zo lijken sommige bladzijden gelicht uit een droomwoordenboek (het lemma jeuk begint met: ‘dromen van jeuk duidt op zekerheid, zelfs indien men zich in de droom krachtig moest krabben’), terwijl andere een uitputtend overzicht geven van bijvoorbeeld alle manieren waarop men ‘ja’ kan zeggen (‘inderdaad, beslist, jazeker, jawel, absoluut, natuurlijk, positief, o.k., allright, of course, sisi, oui, jawohl, einverstanden, yes, yep, yup, uh-uh, right-o, graag onze positieve bevestiging, roger, o-yeah, entendu, in orde, sic, aber natürlich, jaha, joho, joehoe, dat wil ik, zo waarlijk helpe mij God almachtig, geen nee, okeetjes,...’ - en nu heb ik slechts een twintigste van het lemma ja geciteerd).

Ook De encyclopedie kent niet-bestaande woorden, maar die verwijzen dan toch meestal naar wél bestaande maar nooit benoemde zaken (‘zwok, voorwerpje in schoen dat er niet meer is als schoen is uitgetrokken’). De meeste woorden bestaan echter ook buiten De encyclopedie en krijgen alleen een grappige nieuwe definitie (‘ziek, slechte gewoonte om aan één lichaamsdeel meer dan gemiddelde aandacht te besteden. De andere delen worden vanzelfsprekend jaloers (koorts), en willen alleen nog maar in bed liggen’, ‘zingen, weliswaar hard en vaak herhalend, maar toch meestal onverstaanbaar praten in het Italiaans (vrolijk) of Duits (droevig)’).

Satyriek

Battus was trouwens ook lang niet de eerste. In 1994 publiceerden de letterkundige Nop Maas en de taalhistoricus Ewoud Sanders een nieuwjaarsboekje voor woordenboekuitgever Van Dale waarin ze humoristische woordenboeken uit de 18de en 19de eeuw beschreven: Vrouw, zie ook Hemel en Hel. (Sanders vatte een en ander in 2007 samen voor het weblog van NRC Handelsblad, waar het nog steeds te vinden is.) In dat boek citeren zij bijvoorbeeld uit de Proeve van een humoristisch-satyriek woordenboek der zamenleving uit 1845 van Iz. J. Lion lemma's als domheid (‘een pas voor het geluk, een geloofsbrief voor ambten, rijkdom en ridderlinten’) en Europa (‘is eene kaserne, waar 180 millioen menschen zich zeer moeten doen, om 3 millioen soldaten armzalig te betalen, te voeden en te kleeden’).

De alfabetweter past in die traditie van humoristische woordenboeken en is toch verrassend anders. De eerdere woordenboeken wilden vooral commentaar geven op de bestaande wereld, terwijl De alfabetweter zich van die wereld niet zoveel aantrekt, en meer belangstelling heeft voor het mesjoggene alternatief (‘heronttostiën, een tosti die na in een bak water te hebben gelegen en weer wordt geroosterd, opnieuw in het water wordt gelegd’). Zo laten Snijders en Van Eldijk zien dat de Nederlandse taal veel rijker is dan de wereld waarin we toevallig leven. We kunnen zelfs dingen benoemen die gelukkig niet bestaan. Zoals dadelpijn: ‘de pijn die je voelt als je de hele tijd een dadel in je oog duwt’.