Onze Taal. Jaargang 82

[p. 125]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Koningsdag en Koninginnedag

?Waarom gaat de nieuwe officiële feestdag Koningsdag heten? We hebben het toch ook niet over Koninginsdag?

!De tussenklanken -s- en -e(n)- zijn grillige elementen in het Nederlands. Of er in een samenstelling -s- of -e(n)- komt, is niet aan vaste regels gebonden; de tussen-n-regels bepalen alleen hoe de tussenklank -e(n)-, áls die wordt gebruikt, moet worden gespeld, maar niet wanneer die klank verschijnt. Veel samenstellingen zijn in de loop der tijd met of zonder -s- of -e(n)- in gebruik gekomen, zonder dat precies te zeggen valt hoe dat komt.

In samenstellingen met koningin komt al eeuwenlang meestal een tussen-e(n) voor: koninginnenkroon, koninginnenmantel, Koninginnedag. Na koning staat van oudsher juist meestal een tussen-s: koningskind, koningsmantel, koningspython. Daarbij sluit de vorm Koningsdag aan. Dit is trouwens geen nieuw woord; in België wordt al sinds 1952 Koningsdag gevierd.

Vaak hangt het van het eerste woorddeel af of er een tussen-s, een tussen-e(n) of helemaal geen tussenklank komt. Het patroon is niet altijd voorspelbaar: zo is het hondenhok naast hondsdolheid, en boekenbon naast boekrecensent. Soms zijn bij één begrip twee vormen juist: schapenkooi en schaapskooi, boekwinkel en boekenwinkel.

Overigens speelt de betekenis bij dit alles doorgaans geen doorslaggevende rol. De tussen-s heeft vrijwel nooit betekenis en fungeert puur als verbindingsklank. De tussen-en roept soms de gedachte aan meervoud op, maar wordt vaak ook alleen als overgangsklank gebruikt.

Troonswisseling/kroonswisseling

?Je hoort en ziet vaak het woord troonswisseling. Maar met de tróón gebeurt toch niets? Is kroonswisseling niet logischer, omdat de kroon op iemand anders overgaat?

!Bij het woord troonswisseling gaat het niet om de letterlijke betekenis van troon, ‘zetel van een koning(in)’, maar om de figuurlijke betekenis ‘heerschappij, koningschap’. Er is dus sprake van een wisseling (‘verandering, overdracht’) van het koningschap: dat gaat van Beatrix over op Willem-Alexander. Ook bij troonopvolging gaat het om die figuurlijke betekenis.

Het woord kroonswisseling is wel voorstelbaar, maar staat niet in het woordenboek - anders dan troonswisseling - en wordt in de praktijk ook weinig gebruikt. Dat is waarschijnlijk omdat de Nederlandse koning(in) nooit meer een kroon draagt. De kroon is bij de troonswisseling wel aanwezig, net als de scepter en de rijksappel, maar wordt niet bij het ritueel betrokken; de nieuwe koning wordt niet gekroond.

Koninklijke titulatuur

?Wat worden de nieuwe titels van Willem-Alexander, Máxima, Beatrix en Amalia?

!Hoewel het koningspaar in een interview heeft aangegeven niet te hechten aan aanspreekvormen, is de formele aanspreektitel van de koning of koningin Majesteit. Dat gold voor koningin Beatrix en geldt vanaf nu voor koning Willem-Alexander en koningin Máxima. Het koninklijk echtpaar kan worden aangesproken met Majesteiten. De vorm Majesteit(en) is ook juist als aanhef van een brief, maar niet in de adressering: daarin worden de plechtstatige vormen Zijne Majesteit de Koning en Hare Majesteit de Koningin gebruikt.

In ‘gewone’ teksten, bijvoorbeeld nieuwsberichten, gaat de voorkeur uit naar de aanduidingen koning Willem-Alexander en koningin Máxima. In koning(in) staat dan geen hoofdletter: het valt onder de regel voor functieaanduidingen. In officiële uitingen zal eerder gekozen worden voor Zijne Majesteit, Hare Majesteit en Hunne Majesteiten, eventueel aangevuld met de Koning en/of de Koningin - waarbij dan vanwege het plechtstatige karakter wél hoofdletters worden gebruikt.

Als prinses heeft Beatrix de formele titulatuur Hare Koninklijke Hoogheid, met als aanspreektitel (én aanhefvorm in brieven) Koninklijke Hoogheid, maar in gewone teksten wordt prinses Beatrix gebruikt. Bij prinses Amalia (voluit Catharina-Amalia) is ook iets veranderd: als kroonprinses en troonopvolgster heeft ze nu de titel Prinses van Oranje (met twee hoofdletters), net zoals haar vader Prins van Oranje was. Haar titulatuur blijft overigens gelijk: het was Hare Koninklijke Hoogheid en dat blijft zo.

De kroon spannen

?Waar komt de zegwijze ‘Dat spant de kroon’ vandaan?

!De kroon spannen (‘alles en iedereen overtreffen’) betekent letterlijk ‘zich de kroon om het hoofd doen sluiten’, aldus het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale; andere bronnen maken melding van een haarband, diadeem of krans. De formulering crone spannen kwam al in de Middeleeuwen voor; kennelijk kon spannen in die tijd zoiets betekenen als ‘aangemeten krijgen’ of ‘aanmeten’.

Wie ‘de kroon spande’, kreeg dus een kroon op zijn hoofd. Van daaruit ging het ‘koning zijn’ betekenen, en nog weer later ‘(boven anderen) uitmunten, de eerste zijn, alle anderen achter zich laten’. Tegenwoordig wordt het meestal niet meer over personen gezegd maar over abstracte zaken, bijvoorbeeld: ‘Het had overal in het land gevroren, maar Twente spande de kroon met 22 graden onder nul.’

Fred de Graaf, voorzitter van de Eerste Kamer

Eerste(-)Kamer(-)voorzitter

?De gastheer van de inhuldiging is de voorzitter van de Eerste Kamer. Hoe maak je een samenstelling van Eerste Kamer en voorzitter?

!De juiste schrijfwijze is Eerste Kamervoorzitter of Eerste Kamer-voorzitter. De eigennaam Eerste Kamer bestaat uit twee delen. De regel is dat de spatie tussen de delen van een naam behouden blijft in een samenstelling; de hoofdletters maken doorgaans al duidelijk dat het om een eigennaam gaat. Het laatste deel van de naam wordt in principe vast geschreven aan het woord waarmee de naam een samenstelling vormt, maar voor de duidelijkheid mag er ook een streepje tussen worden gezet.

Meer voorbeelden: Dode Zeerollen of Dode Zee-rollen, Lady Gagafan of Lady Gaga-fan, Douwe Egbertskoffie of Douwe Egberts-koffie. Voor namen die uit meer dan twee delen bestaan, geldt dezelfde regel: Kanis & Gunninkkoffie of Kanis & Gunnink-koffie, Dirk van den Broekfiliaal of Dirk van den Broek-filiaal, enzovoort.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1800 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Of download de gratis Onze Taal-app via www.onzetaal.nl/app.