Onze Taal. Jaargang 82

[p. 45]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Zuid(-)Oost(-)Azië

?Wat is de juiste schrijfwijze: zuidoost- Azië, Zuidoost-Azië, Zuid-Oost-Azië, of nog iets anders?

!Juist is Zuidoost-Azië. Als een aardrijkskundige naam wordt gecombineerd met een windrichting, krijgen de windrichting én de naam een hoofdletter, en tussen die twee delen komt een streepje. Dit geldt niet alleen voor combinaties met noord, oost, zuid en west, maar ook voor de uit twee delen bestaande windrichtingen noordoost, noordwest, zuidoost en zuidwest. De juiste spelling is dus Noord-Europa, Zuid-België, Noordwest-Frankrijk, Zuidoost-Azië, enzovoort.

Afleidingen van zulke gecombineerde namen met een windrichting krijgen dezelfde hoofdletters en streepjes als de naam zelf: Noord-Europeaan, Zuidoost-Aziatisch.

Zeeuw versus Nieuw-Zeelander

?Waarom heet een inwoner van Zeeland een ‘Zeeuw’, maar een inwoner van Nieuw-Zeeland een ‘Nieuw-Zeelander’ (en geen ‘Nieuw-Zeeuw’)?

!De inwoneraanduiding Zeeuw en het bijvoeglijk naamwoord Zeeuws zijn ontstaan als afleidingen van het woord zee, of beter gezegd: van zeeuwe, een oude variant van zee. Het woord zeeuws betekende oorspronkelijk ‘van de zee, horend bij de zee’, maar wordt ook al vele eeuwen gebruikt als bijvoeglijk naamwoord bij de naam Zeeland. De vorm Zeelands kwam ook wel voor, maar is nooit echt gebruikelijk geworden. Naar analogie van Zeeuws ontstond de inwoneraanduiding Zeeuw.

In de tijd dat Nieuw-Zeeland zijn naam kreeg, was het woord zeeuws (als bijvoeglijk naamwoord bij zee) niet meer gangbaar; Zeeuws was sterk verbonden met de provincie Zeeland. Daarom werden het bijvoeglijk naamwoord en de inwonernaam op een regelmatige manier gevormd: Nieuw-Zeelands en Nieuw-Zeelander.

Zelfvoorzienend

?Je komt vaak het woord zelfvoorzienend tegen. Zou dat niet eigenlijk zelfvoorziend moeten zijn?

!De vorm zelfvoorzienend is inderdaad uitzonderlijk. Het woord is opgebouwd uit zelf en het tegenwoordig deelwoord van het werkwoord voorzien. Alleen is dat deelwoord anders gevormd dan je zou verwachten: normaal komt er na het werkwoord alleen een d; vergelijk fietsend en lachend. Je zou dus voorziend en zelfvoorziend verwachten.

Maar bij werkwoorden die niet op de gangbare uitgang -en (met een toonloze e) eindigen, zoals zien, doen en staan, wordt op een speciale manier met achtervoegsels omgegaan: er wordt vaak een n ingevoegd. Zo is het niet zieër en doeër maar ziener en doener, niet doelijk maar doenlijk, niet onuitstabaar maar onuitstaanbaar, enzovoort. Vermoedelijk is zelfvoorzienend ontstaan naar analogie van dit soort vormen.

In ouder Nederlands kwamen ook al vormen als voldoenend, alzienend en scherpzienend voor; deze hadden vaak een wat nadrukkelijkere betekenis dan voldoend, alziend en scherpziend. De meeste van die vormen zijn uitgestorven, maar zelfvoorzienend is gebleven; het staat in verschillende woordenboeken. De grote Van Dale (2005) omschrijft het als ‘in zijn eigen behoeften voorziend’.

Zes kilo appels kost/kosten

? Wat is juist? ‘Zes kilo appels kost vijf euro’ of ‘Zes kilo appels kosten vijf euro’?

!De voorkeur gaat uit naar kost, maar kosten is ook mogelijk.

Als het onderwerp van de zin een rekenkundige eenheid bevat, zoals kilo, ons of dozijn, gevolgd door een meervoudig woord, zoals appels of bonen, is volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst zowel een enkelvoudige als een meervoudige persoonsvorm mogelijk. In de praktijk is het enkelvoud het gewoonst, omdat zes kilo aardappels als het ware als een eenheid wordt opgevat; zes kilo is daarbinnen de kern, het deel dat inhoudelijk het sterkst tot uiting komt.

Volgt na de rekenkundige eenheid een woord in het enkelvoud - vaak een woord dat zelf geen gangbaar meervoud heeft, zoals zand - dan is alleen het enkelvoud mogelijk: ‘Zes kuub zand kost 130 euro.’

Zonsopgang/zonsopkomst

?Is het woord zonsopgang juist, of is dat een contaminatie van zonsopkomst en zonsondergang?

!Zonsopgang is een correct woord; het is zelfs beduidend ouder dan zonsopkomst. De oudste vindplaatsen voor zonsopkomst stammen uit de negentiende eeuw, terwijl zonsopgang al in de zeventiende eeuw voorkwam. En nog eerder bestond de variant sonneopganc: die werd al in de dertiende eeuw gebruikt.

Foto: Raymond Noë

Of je spreekt van het ‘opkomen’ of van het ‘opgaan’ van de zon, is deels een kwestie van perspectief. Opkomen heeft vooral de bijbetekenis ‘tevoorschijn komen’ en is goed bruikbaar bij een beschrijving van wat je ziet: ‘Kijk, de zon komt al op.’ Opgaan (letterlijk ‘omhooggaan, rijzen’) kan iets neutraler zijn: ‘Hoe laat is de zon opgegaan?’

Zo'n + meervoud

?Ik hoorde laatst iemand zeggen: ‘Ik hou niet van zo'n boeken.’ Kun je zo'n wel combineren met een meervoudig woord?

!In het Standaardnederlands kan dat niet: daarin is alleen zulke boeken correct. Bij een enkelvoudig zelfstandig naamwoord gebruik je zo'n, bij een meervoud zulke. Het is dus zo'n boek en zo'n man, maar zulke boeken en zulke mannen. Bij woorden waar normaal gesproken geen een voor staat, hoort ook zulke of zulk: ‘Zulke koffie proef je niet vaak’, ‘Ik hou niet van zulk bier.’

In verschillende delen van het Nederlandse taalgebied is zo'n in combinatie met een meervoud wel gangbaar. Gevallen als zo'n boeken en zo'n mannen komen onder meer voor in delen van Zuid-Nederland en België.

In de betekenis ‘ongeveer’ kan zo'n wel met een meervoud voorkomen, maar dan moet er een telwoord bij staan: zo'n honderd deelnemers, zo'n twintig boeken.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).