Onze Taal. Jaargang 82

[p. 37]

[Nummer 2/3]

[p. 40]

Foto: Iris Vetter

‘Een hele nacht weeën en dan nog maar een dochter’
Mineke Schipper verzamelde spreekwoorden over vrouwen
Berthold van Maris

Ook de komende Internationale Vrouwendag, 8 maart, wordt er wereldwijd weer even stilgestaan bij de positie van de vrouw. Mineke Schipper weet als geen ander hoe het daarmee gesteld is. Zij reisde alle continenten over, op zoek naar spreekwoorden over vrouwen. Het leverde haar een wereldwijde bestseller op, én veel stof voor discussie.

Spreekwoorden zijn grappig. Én leerzaam. Én ze kunnen een mooi uitgangspunt zijn voor discussies over traditie en moderniteit. Aldus Mineke Schipper, die tot zes jaar geleden werkzaam was als hoogleraar interculturele literatuurwetenschap. Schipper verzamelde in de jaren negentig spreekwoorden over vrouwen en schreef daar een dik boek over, Trouw nooit een vrouw met grote voeten, dat in 2004 verscheen. Inmiddels is haar boek in maar liefst twaalf talen vertaald, waaronder het Arabisch, Chinees, Koreaans, Spaans en Hongaars. Schipper reist de wereld af om lezingen te geven over haar boek en met het publiek in discussie te gaan.

Die discussie is vooral mogelijk doordat al die spreekwoorden die Schipper verzameld heeft, ook al zijn ze afkomstig uit 240 verschillende talen en 150 verschillende landen, veel overeenkomsten met elkaar vertonen - meer dan je misschien zou verwachten in een wereld waarin culturen juist zo van elkaar lijken te verschillen. Hoe zit dat?

■ Vreugde van herkenning

In haar woning in Amstelveen blijkt Schipper een associatieve prater, die je het ene moment in gedachten meeneemt naar een theehuis in China, daarna naar een bijeenkomst in de RAI, en vervolgens naar een groep vrouwen in Zuid-Afrika. Ondertussen vliegen de spreekwoorden je om de oren.

‘Overal waar ik kom, zie ik de vreugde van de herkenning’, zegt Schipper. ‘Neem bijvoorbeeld de titel van mijn boek, Trouw nooit een vrouw met grote voeten. Dat is een spreekwoord van de Sena, een volk dat in Malawi en Mozambique woont. Ik citeerde dat spreekwoord in Peking en de mensen in de zaal begonnen meteen te lachen, want

[p. 41]

zij bleken ook zo'n spreekwoord te hebben: “Een vrouw met lange voeten eindigt alleen in een kamer.”’

‘In China gaat dat natuurlijk over de gewoonte om voeten in te binden, die tot het begin van de twintigste eeuw bestaan heeft. Maar daarnaast staan die lange of grote voeten voor alle talenten die vrouwen zouden kunnen hebben. Dan betekent het: “Een vrouw met veel talenten vindt nooit een man.” Daar hebben ze trouwens ook een heel letterlijk spreekwoord over: “Een vrouw zonder talenten doet het al heel goed.” Met zo'n vrouw kun je prima leven, en heb je nergens gezeur over.’

‘Ik heb ook weleens een lezing gehouden voor wat toen nog, meen ik, de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen heette. Duizend vrouwen in de RAI; ik citeerde daar spreekwoorden van culturen waar zij nog nooit van gehoord hadden, en ook daar sloegen de golven van herkenning door de zaal. Daarna werd ik ook af en toe door lokale afdelingen uitgenodigd. Die vrouwen kenden vaak nog allerlei oude spreekwoorden. Dan was het mooi om na te gaan: hoe werd er vroeger over gedacht en hoe denken we er nu over? Ik herinner me een Fries spreekwoord, dat ik bijzonder vind omdat het zich tot mannen richt: “Hou God voor ogen en de broek dicht.” Dat is precies het omgekeerde van wat je meestal tegenkomt: dat vrouwen via een uitdrukking opgedragen wordt zich goed in te pakken, omdat mannen anders te opgewonden zouden raken.’

■ Rollen omdraaiden

‘In China gaf ik ooit een lezing in een theehuis. Toen was het natuurlijk erg leuk om te citeren: “Een theepot kan vijf theekopjes bedienen, maar wie heeft ooit één theekopje vijf theepotten zien bedienen?” Dat Chinese spreekwoord gaat over de verschillen tussen mannen en vrouwen. En ook over seks. Die theepot schenkt waar hij maar wil. En die kopjes staan daar en wachten rustig af. In dat theehuis werden sommige vrouwen toen woedend. “Wat is dit voor samenleving die wij hier hebben? We nemen het niet meer!”’

‘Ik zei: “Woede heeft geen enkele zin. Waarom zou je boos worden over oude spreekwoorden?” Toen stond er een vrouw op van het partijkader, en zij zei: “In de nieuwe spreekwoordenboeken worden al deze negatieve spreekwoorden geschrapt.” Ik antwoordde dat ik dacht dat dat niet de oplossing was. Het is toch veel interessanter om te kijken hoe je die spreekwoorden nu ziet. Of je daar nu heel anders over denkt. Als je ze verzwijgt, blijven ze toch ergens in het onbewuste van mensen rondzweven.’

‘Ik heb ook een mooi voorbeeld van hoe vrouwen zelf aan de slag gingen met die spreekwoorden. In 1991 heb ik al eens een boekje gemaakt met Afrikaanse spreekwoorden over vrouwen. Een groepje Zuid-Afrikaanse vrouwen had dat boekje met elkaar gelezen en besproken. Ze zeiden: 'We zagen in die spreekwoorden ons hele leven aan ons voorbijtrekken en zijn toen op een bepaald moment begonnen het woord man door vrouw te vervangen en omgekeerd in spreekwoorden als “Een vrouw is als een geit: je bindt haar vast waar de distels groeien” en “De woorden van mannen vallen niet op de grond.” Dat was echt een hilarische onderneming geworden. Ze hadden verschrikkelijk gelachen, en tegelijkertijd werkte dat ook als een soort bewustwording. Want als ze de rollen omdraaiden, kregen ze ook niet wat ze zouden willen. Een mooi gedachten-experiment, vind ik. Een goede manier om opnieuw naar de eigen traditie te kijken.’

■ Lolly's

‘In de Arabische wereld heb ik veel reacties gekregen op mijn boek. Recensies, commentaren op de radio en zo. Arabieren zijn namelijk gek op spreekwoorden. Die zijn voor hen heel belangrijk. Alles wat in spreekwoorden is vastgelegd, dat ís nu eenmaal zo, is het idee. En dat werd in mijn boek ter discussie gesteld.’

‘Ik kon zo laten zien dat sommige Arabische en Europese spreekwoorden erg op elkaar lijken. De Engelsen zeiden bijvoorbeeld vroeger: “Een kuise vrouw gaat maar drie keer van huis: als ze gedoopt wordt, als ze trouwt, en als ze begraven wordt.” In het Arabisch hebben ze dat spreekwoord nog altijd, alleen gaat de kuise vrouw daarin maar twee keer van huis, namelijk: als ze trouwt en als ze begraven wordt. Want daar wordt niet gedoopt. Als je dan laat zien dat ze in Engeland ook zo'n spreekwoord hebben gehad en dat daar sindsdien veel veranderd is, dan geef je die Arabische vrouwen het gevoel: alles is mogelijk, alles kan veranderen. Die hoop is er dan.’

‘Toen ik in Egypte was, zag ik daar een poster waarop twee lolly's stonden afgebeeld. De ene was ingepakt, de ander had geen papiertje eromheen en daar zaten allemaal vliegen op. Daaronder de tekst: “Aan jou de keus.” Ook was er discussie over een geestelijke die gezegd had: “Als een vrouw zich niet bedekt, is dat net als een stuk vlees in een park. Dan moet je niet gek opkijken als er beesten op afkomen.” Datzelfde beeld kom je ook in andere landen tegen: “Waar suiker is, vind je mieren” en “Vlinders komen op mooie bloemen af.”’

‘In mijn daaropvolgende lezing vroeg ik de mannen in de zaal: “Hoe is dat eigenlijk voor jullie? Ik zou mij zwaar beledigd voelen als ik een man was en vergeleken werd met een vlieg of een ander dier.” Er volgde een boeiende discussie.’

‘Een Nederlandse man wil toch ook nu nog vaak geen vrouw die twee koppen groter is?
Een vrouw die letterlijk op hem neerkijkt?’

■ Schoonmoeders

Die spreekwoorden zijn een reflectie van traditionele samenlevingen. Wat heb je er in de moderne maatschappij nog aan?

‘In de inleiding van mijn boek zeg ik: om te weten waar we naartoe willen is het goed om te weten waar we vandaan gekomen zijn. Ook als wij die spreekwoorden niet meer gebruiken, hebben we een aantal van die ideeën ongemerkt geïnternaliseerd. Want een Nederlandse man wil toch ook nu nog vaak geen vrouw die twee koppen groter is? Een vrouw die de hele tijd letterlijk op hem neerkijkt? En het gaat niet alleen over dat fysieke. Een paar jaar geleden stond er in NRC Handelsblad nog een reeks interviews met stellen waarvan de vrouw meer verdiende dan de man. Die werden daarover ondervraagd, dus kennelijk was dat nog steeds een issue.’

‘En je ziet toch dat carrièrevrouwen moeilijk aan een partner komen? Nou, daar bestaat in heel Europa al heel lang een heel mooi spreekwoord over: “Een kip die kraait en een vrouw die Latijn kent, komen slecht terecht.” Zie je? Je kunt wel zeggen dat wij daar allang overheen zijn, maar soms komt zo'n spreekwoord nog heel dichtbij.’

[p. 42]

Demonstratie in 1970. ‘Baas in eigen buik’ is een van de weinige nieuwe ‘spreekwoorden’ van de laatste decennia.
Foto: 't Sticht/Jaap Herschel. Nationaal Archief/Spaarnestad

We denken altijd dat culturen heel erg van elkaar verschillen. Maar als je naar de spreekwoorden over vrouwen kijkt, vallen die verschillen wel mee? ‘Ja, dat had ik niet verwacht toen ik aan dit onderzoek begon. Overal wordt er in spreekwoorden verwezen naar de levensfasen waar vrouwen doorheen gaan: van klein meisje tot bruid tot echtgenote en moeder en noem maar op. En dat dan ook nog eens in zoveel gelijksoortige spreekwoorden. Zoals de spreekwoordelijke schoonmoeders, die overal behoorlijk negatief bekeken worden: “De moeder van de echtgenoot is de duivel van de vrouw.”’

‘En dan het opmerkelijke feit dat in heel veel culturen de zonen geliefder zijn dan de dochters. Als je in Spanje hard gestudeerd hebt voor een examen en het wordt niet veel, dan zeg je: “Een hele nacht weeën en dan nog maar een dochter.” In Bulgarije zeggen ze: “Als een meisje wordt geboren huilen zelfs de daken.” In de Arabische wereld: “Bid tot de profeet opdat de zoon wordt geboren.” In China: “Achttien gouden dochters zijn minder waard dan één zoon, ook al heeft hij een bochel.”’

‘Spreekwoorden over vrouwen zeggen waarschijnlijk veel meer over mannen en hun angsten dan over vrouwen.’

■ Om zeep geholpen

‘Ook over weduwen is men het in veel verschillende culturen met elkaar eens. Een weduwe, daar kun je als man maar beter niet mee in zee gaan. Want ze zou haar vorige man heel goed om zeep geholpen kunnen hebben. En ze heeft al seksuele ervaring, dat is kennelijk nogal griezelig. Daar zijn veel spreekwoorden over. “Er kan maar één tijger in elke grot.” Of: “Twee beren horen niet in één hol.” Of: “Er mag maar één nijlpaard in de poel.”’

‘Veel spreekwoorden zeggen iets over angsten. De ene basale angst is: is dat kind dat zij baart wel van mij? “Mother's baby, father's maybe.” Of: “Laat het kind maar komen, dan zal hij zeggen wie de vader is.” Vanuit die diepgewortelde angst begin je als man je partner meteen in te perken en op te sluiten. De vrouw mag niet fluiten, ze mag niet dansen, ze mag niet zingen, ze mag vooral niet spreken in het openbaar. Je vestigt dan namelijk, zoals sommige spreekwoorden zeggen, “de aandacht op je eigen waar”. En als je “alles in de etalage” legt, komen “andere kopers daar gretig op af”.’

De andere angst is om je privileges kwijt te raken. Want het is natuurlijk ideaal om een vrouw te hebben die thuis alles voor jou doet. ‘Vrouwtje thuis, pannenkoek met honing’, zeggen ze in Rusland. Of: ‘Alles komt van zijn vrouw, zelfs het knopen van zijn schoenveters’ - dat is Arabisch.’

■ Dress Less to Impress

Zou een boek met spreekwoorden over mannen veel dunner uitvallen?

‘Als een spreekwoord over “de man” gaat, zoals het Engelse “Vroeg naar bed en vroeg weer op maakt de man gezond, rijk en wijs”, dan wordt daar vaak “de mens” in het algemeen mee bedoeld. Spreekwoorden die het lichaam van top tot teen behandelen, gaan meestal ook over de vrouw. Wel zijn er spreekwoorden over allerlei categorieën van mannen die niet deugen, zoals dieven of luilakken of zuiplappen. Maar kijk, spreekwoorden over vrouwen gáán natuurlijk ook over mannen. Ze zeggen waarschijnlijk zelfs veel meer over mannen en hun angsten dan over vrouwen.’

Komen er in Nederland nog spreekwoorden bij?

‘Weinig. Er zijn natuurlijk wel wat nieuwe dingen bedacht. “Baas in eigen buik.” En: “Een vrouw zonder man is als een vis zonder fiets.” Maar veel is het niet.’

‘Wat me wel opvalt, is dat reclameslogans soms heel erg op spreekwoorden lijken. Er hangt nu bijvoorbeeld in de metrogangen een poster met een schaars geklede dame en de tekst “Dress Less to Impress”. Dat doet mij dan weer denken aan een oud spreekwoord van het Friese platteland: “Wie de vrouw aankleedt, mag haar ook uitkleden.”’

In 2012 verscheen bij uitgeverij Bert Bakker in Amsterdam een nieuwe druk van Trouw nooit een vrouw met grote voeten. Meer dan 15.000 spreekwoorden zijn gratis te doorzoeken op www.womeninproverbsworldwide.com.