Onze Taal. Jaargang 81

[p. 342]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Vol op het orgel
Metaforen in verkiezingstijd
Erik van der Spek

Door alle perikelen rond het tweede kabinet-Rutte zou je bijna vergeten wat daaraan voorafging: een felle verkiezingsstrijd, waarin we werden bestookt met retoriek, en dan vooral met beeldspraak. Welke metaforen hoorden we zoal? En hoe werkten ze? Een terugblik.

‘De afgelopen decennia zijn wij getuige van de langzame erosie van onze vrijheid en onafhankelijkheid. Een trots volk zwemt een fuik binnen die steeds knellender wordt. We zijn erin gelokt door progressieve elites die ons welvaart beloofden en ons bang maakten voor het alternatief: economische ondergang en oorlog. Wie zich verzet, kan rekenen op de grijsgedraaide langspeelplaat van linkse journalisten en linkse politici: die is xenofoob, populist, of wil zich verschuilen achter de dijken. Liefst alle drie.’

U hebt het misschien wel herkend: dit is een fragment uit het programma waarmee de PVV de afgelopen zomer de verkiezingen in ging. Het is een wat extreem voorbeeld, maar het laat duidelijk zien hoezeer de verpakking van politieke standpunten steeds belangrijker wordt. De krachtige soundbite verdringt het goed onderbouwde voorstel, en pakkende vergelijkingen en metaforen spelen daarbij een hoofdrol: de ‘erosie’ van onze vrijheid, een ‘fuik’ die ‘steeds knellender’ wordt, de ‘grijsgedraaide langspeelplaat’ en de oer-Nederlandse ‘dijken’. En de PVV staat daarin niet alleen. Alle politici gingen ook bij deze jongste verkiezingen weer ‘vol op het orgel’ - om maar eens een andere veelgehoorde metafoor te gebruiken.

■ Bedrijfspoedel

Dat metaforen in de politiek zo populair zijn, is niet vreemd. Het gaat er immers vaak over abstracte onderwerpen. Bezuinigingen, sociale zekerheid, overheid versus marktwerking, eerlijk delen: het zijn belangrijke thema's, maar ze laten het hart van de gemiddelde kiezer niet sneller kloppen. Metaforen helpen het debat te verlevendigen en geven er kleur aan. Maar nog belangrijker: metaforen brengen de discussie terug tot eenvoudige, overzichtelijke tegenstellingen. Je kunt sociale zekerheid voorstellen als een vangnet, maar ook als een valkuil. Natuurlijk is zo'n metafoor een simplificatie, maar het werkt wel. Paul de Krom, tot voor kort staatssecretaris van Sociale Zaken, zei het zo: ‘Een vangnet is bedoeld om mensen in geval van nood op te vangen, en niet om ze onnodig gevangen te houden.’

In gesproken taal, in debatten en toespraken, zijn metaforen niet meer weg te denken. Wilders maakte er school mee. Eén voorbeeld uit vele: Wilders noemde de toenmalige PvdA-fractieleider Job Cohen een ‘bedrijfspoedel’, die aan het lijntje tegen een boom mocht plassen. De bedrijfspoedel, de hedendaagse variant van het schoothondje, deed het goed als oneliner in het journaal, bij programma's als De wereld draait door en de discussiefora op internet. Wilders slaagde er daarmee in de kiezer een omgedraaide wereld voor te houden: niet de PVV, maar de PvdA was de echte gedoogpartner van het kabinet. Daarmee kon Wilders zich distantiëren van het beleid van Rutte I, met name van het Europabeleid.

[p. 343]

Ander voorbeeld: bij de totstandkoming van de ‘Lentecoalitie’ (door tegenstanders de ‘Kunduzcoalitie’ genoemd) ging het erom dat de samenwerkende partijen het snel met elkaar eens zouden worden. Dat werd ingekleurd met de metafoor elkaars nieren proeven. Toenmalig GroenLinks-fractieleider Jolande Sap gebruikte hem op één avond wel vijf keer, en andere sprekers namen dat over. Met veel hilariteit op internet als gevolg: ‘Mmm, lekker nieren proeven... Maar dan wel op groene stroom gebakken hè!’

■ Over je schaduw

Een andere metafoor in dezelfde periode was over je eigen schaduw heen springen. ‘Ik ben tot alles bereid, als wij als politieke partijen bereid zijn over onze eigen schaduw heen te springen’, zei PvdA-fractievoorzitter Diederik Samsom. Jolande Sap, SP-voorman Emile Roemer en CDA-minister Maxime Verhagen zeiden het hem na. Maar wat betekent het? Als je over je eigen schaduw heen springt, doe je iets wat onmogelijk is. Dat kan alleen de cowboy Lucky Luke, ‘de man die sneller schiet dan zijn eigen schaduw’. Je doet iets uitzonderlijks, je overtreft jezelf. Maar in de metafoor klinkt ook iets anders door: je stapt over je bezwaren heen, je bent bereid het verleden te laten rusten. Het is dan ook een aantrekkelijke metafoor voor partijen die er in het recente verleden een puinhoop van hebben gemaakt.

Soms gaat het mis. Berucht is de ‘stekkerdoos’ van Jolande Sap. ‘De heer Wilders baalt als een stekker van dit kabinet,’ zei Sap op 21 september 2011, ‘maar hij weigert die stekker eruit te trekken. Dus laat ik hem, als vrouw, zien hoe dat moet, die stekker eruit halen.’ Daarna kreeg Sap een stekkerdoos aangereikt en liet ze zien hoe die werkte. Te letterlijk, en een open deur voor Wilders, die constateerde dat de stekker er bij Sap nooit helemaal in gezeten had. Het incident bleef haar achtervolgen tot het einde van haar carrière. Nog op 5 oktober 2012 concludeerde NRC Handelsblad: ‘De drie doodsteken voor Sap: Kunduz, Dibi... en uiteraard die stekkerdoos.’

■ Geschreven taal

Inmiddels heeft ook in de geschreven taal de nadruk op de feiten terrein verloren ten gunste van een aantrekkelijke verpakking. De PVV stond niet alleen met haar bloemrijke verkiezingsprogramma: ook andere partijen gaven metaforen een centrale plaats. Zo zagen verschillende partijen de economie (of het onderwijs) als een ‘motor’: ‘Voor D66 is goed onderwijs de motor van nieuwe welvaart (...). Goed onderwijs is ook de motor van ieders persoonlijke ontwikkeling en geluk.’ Maar: ‘Er zit zand in de onderwijsmotor van Nederland.’

De ene metafoor roept de andere op. Als er zand in de motor zit, moet er een monteur bij komen. Dat zie je bij de PvdA, die de economie ‘weer aan de praat wil krijgen’. Je ziet een monteur, de smeerolie nog aan zijn handen, die zich over onze economie buigt. We kunnen - nog steeds volgens de PvdA - ‘de Nederlandse economie draaiend houden’. Dat gaat niet zomaar: ‘Daarvoor moeten actief ontwikkelingen worden aangejaagd.’ Welke dat zijn, blijft in het midden, maar het klinkt in elk geval daadkrachtig: ‘Want alleen zo stomen we ons land klaar voor de toekomst.’

De ene metafoor roept de andere op. Als er zand in de motor zit, moet er een monteur bij komen.

■ Vaagtaal

Soms ontaardde het gebruik van metaforen in vaagtaal. De kampioen daarin was het CDA. Die partij zocht ‘een nieuwe balans’ in de zorg. Daarbij koos ze voor ‘het nieuwe midden’. Wat dat is, blijft onduidelijk. Maar het CDA-programma had meer in petto: ‘In tijden van crisis val je terug op je diepste wortels. De christelijke traditie reikt ons universele begrippen aan als naastenliefde en persoonlijke verantwoordelijkheid. Wij komen pas tot ons recht in relatie tot anderen.’ En dan komt de uitsmijter: ‘Wij zijn ten diepste een “wij-land”.’ Het staat er echt: geen weiland, geen heiland maar een ‘wij-land’.

Maar de meeste partijen gebruikten metaforen in hun verkiezingsprogramma's niet om te verhullen, maar om hun centrale thema's beter naar voren te brengen. Dat was bijvoorbeeld goed te zien in het programma van de VVD. De toon daarin was kordaat en ferm, soms zelfs militant: ‘De VVD opent de aanval op bureaucratie en verspilling in de zorg.’ En: ‘De VVD wil een rechtstreeks gekozen burgemeester om het gemeentebestuur meer kracht en smoel te geven.’

Bezuinigingen zijn een centraal thema voor de VVD. Dat kwam ook terug in de beeldspraak: ‘Nederland leeft boven zijn stand.’ En: ‘Nederland is niet gebouwd op de pof.’ Dus: ‘We zullen de tering naar de nering moeten zetten.’ Dat doet de VVD ook: ‘De afgelopen twee jaar heeft het kabinet-Rutte I [let op dat “I”; van “II” was toen nog geen sprake - EvdS] het mes gezet in de uitgaven van de overheid.’ Want: ‘De VVD loopt niet weg voor pijnlijke maatregelen.’ De VVD wil ervoor zorgen dat ‘het huishoudboekje op orde is’.

■ Frames

Metaforen kunnen helpen om een bepaald ‘frame’ te versterken, een conceptueel kader dat rijk aan betekenis en associaties is, en dat vaak bepaalde emoties bij het publiek oproept. Zo hanteert de PVV het frame van de EU als geldverslindend monster dat onze onafhankelijkheid bedreigt. In het PVV-programma werd alles uit de kast gehaald om dit frame pakkend neer te zetten. De grote vijand is Brussel (‘de blinde bewoners van de ivoren toren in Brussel’), waar ‘lieden die de Groot-Europese gedachte aanhangen’ bouwen aan een superstaat. De EU ‘heeft nog vele nachtmerries voor ons in petto’, en kost vooral heel veel geld: ‘Holle bolle EU heeft steeds meer geld nodig.’

Ook de SP begrijpt heel goed dat metaforen een rol kunnen spelen bij framing. Het programma bevatte een aantal duidelijke oneliners: ‘Zorg is geen markt’, ‘Nederland is geen eiland’ en ‘Europa is geen fort.’ Daarmee bracht het de visie van de partij in gecondenseerde vorm over. Soms gebruikte het programma een tegenstelling van metaforen: ‘Sociale zekerheid is geen kostenpost, maar de basisverzekering van onze samenleving.’

Maar de ultieme metafoor van de SP blijft toch wel het beeldmerk: de tomaat. De tomaat is (met zijn vriend het rotte ei) bij uitstek het handelsmerk van de actievoerder. Maar het is ook het wapen van de tegenstemmer, en als zodanig past het minder bij een partij die mee wil regeren. Vandaar dat Roemer bij de laatste verkiezingen geen tomaten meer gooide, maar tomatenijsjes uitdeelde. Beter kan de werdegang van een actiepartij niet uitgebeeld worden.