Onze Taal. Jaargang 81

[p. 318]

Marc van Oostendorp
De beeldspraak van George Lakoff
Iconen van de taalkunde [5]

Ook de taalkunde heeft zo zijn mijlpalen: baanbrekende onderzoeken en nieuwe inzichten die tot buiten het vakgebied bekendheid kregen. Op gezette tijden spreekt Marc van Oostendorp met invloedrijke taalkundigen over het werk waarmee ze hun naam vestigden. Deze keer: George Lakoff en zijn Metaphors We Live By (1980).

Illustratie: Matthijs Sluiter

George Lakoff is in de aanloop naar de Amerikaanse verkiezingen een drukbezet man. Hij wordt veel gevraagd om debatten te analyseren, voor de media en voor bijeenkomsten van zijn eigen politieke partij, de Democraten. ‘We waren vier jaar geleden heel blij met Obama’, zegt hij. ‘Eindelijk weer een Democraat die uit zijn woorden kan komen. Maar de Republikeinen zijn nog steeds ijzersterk in het naar zich toe trekken van het debat.’

In de tijd van Reagan en Bush constateerde Lakoff dat de Republikeinen ‘de taal hadden gekaapt’, zoals hij nu zegt. Als voorbeeld noemt hij de uitdrukking tax relief (‘verlichting van de belastingdruk’). ‘George W. Bush gebruikte die term vanaf de dag dat hij aan de macht kwam. Het woord suggereert dat belasting een last is op de schouders van de burgers. In het hoofd van de lezer komt een vertrouwd beeld op: dat van het onschuldige slachtoffer dat door een externe oorzaak moet lijden. Dan komt er een held die de pijn verlicht.’

‘Wanneer er een Democratische politicus in een tv-programma verscheen, werd hem gevraagd wat hij tegen zulke “verlichting” had. Zo'n vraag is onmogelijk te beantwoorden. Alles wat je zegt, vergroot het beeld van belasting als last.’ Lakoff stelde voor dat Democraten het debat moesten proberen om te vormen met hun eigen beelden. ‘Voor ons is belasting geen last, maar een bijdrage aan de samenleving. We zouden daarom kunnen spreken van “gemeenschapscontributie” (“community contribution”).’

‘We kunnen niets begrijpen zonder het met iets anders te vergelijken.’

■ Treurnis is beneden

Het idee dat beeldspraak onze gedachten kan bepalen, is de praktische toepassing van een gedachtengang die Lakoff sinds de vroege jaren tachtig ontwikkeld heeft. In 1980 verscheen het boek Metaphors We Live By (in 1999 vertaald als Leven in metaforen), dat hij samen met de filosoof Mark Johnson schreef. Zij stelden dat beeldspraak niet voorbehouden is aan de hogere letterkunde, maar overal om ons heen is. ‘Het is een essentieel onderdeel van de taal en van het menselijk denken’, zegt Lakoff. ‘We kunnen niets begrijpen zonder het met iets anders te vergelijken.’

In hun boek illustreren Johnson en Lakoff deze stelling met een groot aantal voorbeelden. Zo laten ze zien dat we in het dagelijks taalgebruik geluk associëren met ‘boven’ en treurnis met ‘beneden’:

Zij is in hogere sferen. Het vrolijkt me altijd op wanneer ik aan haar denk. Hij is in een opgewekt humeur. Ik voel me terneergeslagen. De moed zonk hem in de schoenen. Ze leeft weer helemaal op. Nu even een opbeurend bericht. Ze was opgetogen over het landschap. Kop op. Hij was in de wolken. Hij zit in de put.

Op dezelfde manier geldt dat bewustzijn ‘boven’ is (‘Ik ben al op’), net als macht (‘Ik heb macht over haar’) en slaap en machteloosheid ‘beneden’ (‘Hij viel in slaap’, ‘Zijn macht brokkelt af.’)

Op deze manier brengen we allerlei abstracte begrippen, zoals bewustzijn en gemoedsstemmingen, in verband met lichamelijke ervaringen. En die ervaringen zitten ergens heel diep in onze geest ingebakken: onze verste voorvaderen maakten al verschil tussen de boven- en de onderkant van dingen en mensen.

Doordat we in de loop van de tijd steeds meer beeldspraken zijn gaan vormen met ‘boven’ en ‘onder’ is er vanzelf een algemeen model ontstaan: alles wat boven is, is goed, alles wat beneden is, is slecht. Zo is een hoge status ‘boven’ (‘Je beklimt de maatschappelijke ladder’) en emotionaliteit

[p. 319]

‘beneden’ (‘Jaloezie, daar sta ik boven’). Gaandeweg is zo een ingewikkelde knoedel van associaties ontstaan, waardoor ook in nieuwe beelden ‘beneden’ al snel een negatieve associatie heeft.

■ Namaakceweer

Alle begrippen zijn uiteindelijk in zo'n knoedel van associaties ingevlochten. Lakoff en Johnson zeggen dat je daardoor ook geen enkel begrip puur objectief kunt definiëren. Als voorbeeld geven ze het woord namaakgeweer.

In een definitie van een geweer kunnen we allerlei eigenschappen opsommen: hoe het ding eruitziet, hoeveel het weegt, uit hoeveel procent ijzer het bestaat, enzovoort. Sommige van die eigenschappen kunnen we ook nader bepalen: ‘een zwart geweer’ is logischerwijs altijd een soort geweer.

Dat geldt natuurlijk niet als we een geweer nader bepalen met namaak-: een ‘namaakgeweer’ is niet een soort geweer. Toch is niet alles wat geen geweer is ook automatisch een namaakgeweer; over giraffen of potten pindakaas zal niemand snel beweren dat ze namaakgeweren zijn.

Een namaakgeweer heeft dus wel bepaalde eigenschappen gemeen met een geweer. Het ziet eruit als een echt geweer en je kunt er zelfs sommige dingen mee doen die je ook met een echt geweer doet: het in je hand houden en er iemand mee bedreigen. Andere dingen kun je met een namaakgeweer niet doen. Als je ermee kunt schieten is het geen namaakgeweer meer, en ook niet wanneer het ooit door iemand gemaakt is om een echt geweer te zijn, maar nu kapot is.

Een echt geweer moet dus een bepaald doel hebben en iemand moet er een bedoeling mee hebben gehad. Het vaststellen van zo'n bedoeling is subjectief. Je kunt daarom niet objectief begrijpen wat een geweer is.

Leven in metaforen

‘De meeste mensen zien de metafoor als een van de middelen die de dichter ter beschikking staan, als een manier om een tekst cachet te geven - iets wat eerder onder het bijzondere dan onder het gewone taalgebruik wordt geschaard. Bovendien wordt de metafoor over het algemeen gezien als een kenmerk van de taal alleen, als iets wat meer met woorden dan met denken of handelen te maken heeft. Daarom denken de meeste mensen dat ze het best zonder de metafoor kunnen stellen. Wij zijn daarentegen tot de conclusie gekomen dat de metafoor alomtegenwoordig is in het leven van alledag; niet alleen in de taal, maar ook in de manier waarop we denken en handelen.’

(Uit: George Lakoff en Mark Johnson. Leven in metaforen. Nijmegen, SUN, 1999. Oorspronkelijke titel: Metaphors We Live By, Chicago/London, The University of Chicago Press, 1980. Vertaling: Monique van Dam)

■ Appelblauw-zeegroen

Lakoff geeft nog een voorbeeld om duidelijk te maken waarom het ‘objectieve wereldbeeld’ niet klopt. ‘Stel dat je in je hoofd voor ieder begrip een duidelijke, objectieve definitie zou hebben zitten. Bijvoorbeeld: een vogel is een gevederd dier dat kan vliegen en fluiten. Hoe zit dat dan met een pinguïn? Die kan niet vliegen en niet fluiten.’

Voor de meeste mensen voelt een pinguïn daarom ook minder aan als een ‘echte’ vogel dan pakweg een lijster. Lakoff omarmt de door andere taalfilosofen ontwikkelde gedachte dat we in ons hoofd ‘prototypes’ hebben zitten voor allerlei begrippen. Wanneer we een nieuw voorwerp tegenkomen, bezien we hoeveel het op dat prototype lijkt. Rood is een prototypische kleur - vraag iemand onmiddellijk een kleur te noemen, en de meeste mensen zeggen ‘rood’. Appelblauw-zeegroen is dat veel minder. Een hamer is een prototypisch stuk gereedschap, een kabelschaar is dat niet. Vogels, kleuren en stukken gereedschap zijn geen duidelijk afgebakende categorieën, maar rafelige, deels subjectieve begrippen.

■ Nullen en enen

In de ruim dertig jaar sinds het verschijnen van Metaphors We Live By is Lakoff verdergegaan met het uitwerken van zijn gedachte dat je met taal nooit een objectieve waarheid uitdrukt, alleen je subjectieve visie erop. Hij werd een van de boegbeelden van een wereldbeeld dat ‘embodied cognition’ heet: ‘lichamelijk denken’. Niet alleen wordt al ons denken volgens aanhangers van deze school bepaald door metaforen die gebaseerd zijn op het lichaam, er is zelfs geen denken mogelijk zonder lichaam. Lakoff schreef een boek waarin hij wilde aantonen dat zelfs wiskundig denken niet ‘objectief’ is, maar in het lichaam verankerd.

Lakoff verzet zich hiermee tegen geleerden die denken dat je al het denken uiteindelijk in logische formules moet kunnen vangen. Hij ziet niets in pogingen om computers te bouwen die door enorme rijen nullen en enen te manipuleren gesprekken kunnen voeren en andere ‘menselijke’ taken kunnen uitvoeren. Onder invloed van de ‘embodied cognition’-school zijn er nu geleerden die proberen zulke taken te laten uitvoeren door robots die een lichaam hebben waarmee ze kunnen zien, voelen en ruiken.

Daarnaast is Lakoff zich dus steeds meer gaan interesseren voor praktische toepassingen van zijn theorieën in het politieke debat. Begin oktober van dit jaar, als net het eerste presidentiële debat tussen Barack Obama en Mitt Romney heeft plaatsgevonden, kan Lakoff zijn teleurstelling over ‘zijn’ kandidaat moeilijk verbergen: ‘Obama schond alle wetten van het debat. Jij moet bepalen waar het debat over gaat. Je moet laten zien waar je voor staat, enthousiast en vriendelijk zijn, duidelijk en eenvoudig praten en laten zien wie je bent. Obama gelooft de juiste dingen. Om te winnen, hoeft hij alleen maar te zeggen wat hij gelooft.’

George Lakoff

George Lakoff (1941) was een student van de beroemde Amerikaanse taalgeleerde Noam Chomsky. Samen met enkele generatiegenoten kwam Lakoff aan het eind van de jaren zestig echter in conflict met Chomsky. Waar de leermeester een taaltheorie voorstond waarin de vorm van een zin strikt gescheiden wordt bestudeerd van de betekenis ervan, probeerden Lakoff en zijn collega's die twee zaken te verbinden.

Sinds 1972 is Lakoff verbonden aan de prestigieuze universiteit van Californië in Berkeley. Hij wordt beschouwd als een van de grondleggers van de cognitieve taalwetenschap, die stelt dat de taal alleen kan worden begrepen als een product van de menselijke geest. Ook is hij politiek actief; hij adviseert in eigen land de Democratische Partij en daarbuiten onder andere de Socialistische Partij van Spanje over effectieve communicatie van de eigen ideeën. Behalve Metaphors We Live By (Leven in metaforen) schreef Lakoff nog enkele andere beroemde boeken, zoals Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal About the Mind (University of Chicago Press, 1987) en Don't Think of an Elephant. Know Your Values and Frame the Debate (Chelsea Green Publishing, 2004).