Onze Taal. Jaargang 81

[p. 303]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Onder beschermde/beschermende atmosfeer

? Is ‘Dit product is verpakt onder beschermde atmosfeer’ juist, of moet het ‘beschermende atmosfeer’ zijn?

! ‘Dit product is verpakt onder beschermende atmosfeer’ is juist; dit is een wettelijk vastgelegde aanduiding (vermeld in het Warenwetbesluit Etikettering van levensmiddelen). Hiermee wordt aangegeven dat in de verpakking van het product geen ‘gewone’ lucht zit maar een aangepast lucht- of gasmengsel, bijvoorbeeld met weinig zuurstof, waardoor het product langer houdbaar is. Dit omringende gasmengsel, de atmosfeer, beschermt het product tegen bederf; daarom is het een ‘beschermende atmosfeer’.

De aanduiding verpakt onder beschermde atmosfeer zou uitdrukken dat het de atmosfeer zelf is die beschermd wordt en dat het verpakken in die atmosfeer heeft plaatsgevonden. Dat is wel voorstelbaar: het zou kunnen gaan om de atmosfeer in de fabriek, die bijvoorbeeld beschermd is tegen ziektekiemen of schadelijke bacteriën. Maar dat is niet wat er wordt bedoeld: het gaat om de ‘atmosfeer’ in de verpakking.

Gebroken( )witte

? Als iets de kleur ‘gebroken wit’ heeft, hoe schrijf je dat dan als het als bijvoeglijk naamwoord is gebruikt, zoals in de gebroken( )witte vaas?

! Gebroken wit behoudt de spatie als het bijvoeglijk wordt gebruikt: de gebroken witte vaas. Deze schrijfwijze heeft een duidelijk nadeel: je zou kunnen denken dat de vaas gebroken is. Als het in de context tot interpretatieproblemen (of flauwe grapjes) zou kunnen leiden, is een andere formulering beter, zoals de vaas in de kleur gebroken wit.

Gebroken is een bijwoord, dat iets zegt over het bijvoeglijk naamwoord wit dat erachter staat, en een bijwoord wordt gewoonlijk niet aan een bijvoeglijk naamwoord vast geschreven. Het is bijvoorbeeld ook de bijzonder witte vaas, de prachtig witte uitvoering en de zuiver witte kleur. (Vergelijk ook de kwestie Delfts( )blauwe, besproken in deze rubriek in mei 2010.)

Er zijn overigens wel combinaties van bijwoorden en kleurnamen die aaneen worden geschreven, zoals bleekroze, donkerblauw, felrood, helwit en lichtgroen. Daarbij gaat het doorgaans om een bepaalde gradatie van de kleur (licht, donker, fel, enz.); bij gebroken wit is dat niet zo: dat is een opzichzelfstaande variant van de kleur wit.

Een ‘gasverpakker’ verpakt producten onder beschermende atmosfeer. Of onder ‘beschermde’ atmosfeer?

Twijfelen of + volgorde

? In een boek las ik de zin: ‘Henri twijfelde er niet aan of ze gelukkig zouden worden.’ Is dat een goede volgorde, of is ‘Henri twijfelde er niet aan of ze zouden gelukkig worden’ beter?

! Beide volgordes zijn juist. De volgorde ‘of ze zouden gelukkig worden’ wordt vaak gebruikt als de schrijver een grotere stelligheid wil uitdrukken.

Na het voegwoord of volgt vaak een bijzin, en bijzinnen hebben gewoonlijk een andere volgorde dan hoofdzinnen:

-	Ik denk dat dit de beste optie is. (Hoofdzinsvolgorde: ‘Dit is de beste optie.’)
-	Henk vroeg of ik hem wilde ophalen. (Hoofdzinsvolgorde: ‘Ik wilde hem ophalen.’)

Toch kan na of soms een bijzin staan waarin de hoofdzinsvolgorde wordt gebruikt. Dat gebeurt vrijwel alleen in zinnen waarin het eerste stuk een ontkennend woord bevat, bijvoorbeeld:

-	We wisten niet beter of het zou deze keer lukken.
-	Het kan niet anders of hij wordt voorzitter.
-	Nauwelijks lag ze in bed of ze sliep al.
-	Het scheelde weinig of hij was verdronken.
-	Henri twijfelde er niet aan of ze zouden gelukkig worden.

Herkomst van verliefd

? Het woord verliefd lijkt op een voltooid deelwoord. Bestaat er een werkwoord verlieven?

! Ja. Het wordt niet meer actief gebruikt, maar sommige woordenboeken vermelden het nog wel. De grote Van Dale (2005) karakteriseert verlieven als ‘literaire taal’. Enkele eeuwen geleden was het veel levendiger: je kon dan ‘aan iemand verlieven’ of ‘op iemand verlieven’, oftewel liefde voor iemand opvatten. Ook ‘zich op iemand verlieven’ kwam voor.

In 1909 schreef Herman Robbers nog: ‘een frischkrachtige jonge-man, waar een meisje als Anna op verlieven kon’. Maar verlieven was toen al sterk op zijn retour; het werd meer en meer verdrongen door de combinatie verliefd worden of verliefd zijn. Daarin wordt verliefd als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, terwijl het oorspronkelijk dus een voltooid deelwoord was. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal noemt verschillende voorbeelden uit de afgelopen eeuwen waarin verliefd een bijvoeglijk naamwoord is. Het oudste citaat is een zin uit de zogeheten Leuvense bijbel uit 1548: ‘want hij was seer verlieft op die ionghe dochter’.

Klemtoon in meedogenloosheid

? Waar ligt de klemtoon in het woord meedogenloosheid?

!De klemtoon ligt op de lettergreep loos. Zonder het achtervoegsel -heid ligt de klemtoon op de tweede lettergreep: ‘meedógenloos’. En in het woord dat daar weer aan ten grondslag ligt, mededogen, ligt de klemtoon helemaal vooraan.

Het verschuiven van de klemtoon als gevolg van achtervoegsels is geen ongebruikelijk verschijnsel. Zo ligt in eenvoud en oplossen de klemtoon vooraan, maar in de afleidingen eenvoudig en oplosbaar op de tweede lettergreep; en in bijvoorbeeld danseres en tijgerin krijgt het achtervoegsel zelf de klemtoon. In de combinatie -loosheid ligt de klemtoon vaak op loos: goddeloosheid, radeloosheid, gewichtloosheid. Wanneer of waarom zulke verschuivingen optreden, is niet in regels vastgelegd; er zijn hooguit wat patronen waar te nemen.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).