Onze Taal. Jaargang 81

Hoe sprak de oermens?
Op zoek naar de diepste wortels van de taal
Bart de Boer

Op 12 november verschijnt de taalcanon: een overzicht van de taalwetenschap in vijftig prikkelende vragen. Recente ontwikkelingen komen aan bod, zoals sms'en en spraakherkenning door de computer. Maar ook is er aandacht voor ons verste verleden: de oertijd. Taalwetenschapper Bart de Boer reconstrueert hoe onze alleroudste voorouders geklonken moeten hebben.

‘Grumpf!’ ‘Grunt!’ ‘Burp!’ Zo spraken de oermensen. Althans, in het album Donald Duck als kangoeroe. Klopt dat met de werkelijkheid? Of klonken oermensen toch meer zoals wij? Om te begrijpen hoe en wanneer mensen zijn gaan praten, moeten we in feite een antwoord zoeken op de vraag wanneer we van apen in echte mensen zijn veranderd.

Jammer genoeg bestaat dat antwoord niet. Schriftelijk bewijs van taal is niet ouder dan zo'n 5000 jaar, en de mensen die toen leefden, waren net als wij: hun lichaamsbouw was nagenoeg hetzelfde als de onze, en ze konden hun gedachten ook al uitstekend verwoorden. Voor echte oermensen moet je veel verder terug: zo'n 30.000 jaar geleden stierf de laatste Neanderthaler. Neanderthalers en moderne mensen zijn twee takken van de menselijke stamboom, die zo'n 500.000 jaar geleden uit elkaar zijn gegroeid. Ver daarvoor, zo'n drie miljoen jaar geleden, gingen we voor het eerst rechtop lopen. Wetenschappers noemen die oermensen Australopitheci, oftewel ‘zuidapen’. En nog veel eerder, zo'n zeven miljoen jaar geleden, leefden er apen waar zowel de moderne mens als de chimpansees van afstammen.

■ Versteende lichaamsresten

Om een idee te krijgen van wat oermensen konden zeggen, vergelijken wetenschappers de taalvermogens van alle mensapen met elkaar. De mens hoort daar ook bij, want biologisch gezien is de mens gewoon een aap. Welke mensapen hebben er taal? Orang-oetans? Nee. Gorilla's? Nee. Chimpansees? Nee. Bonobo's? Ook niet. Van de aapachtigen heeft alleen de mens taal. Dan is het logisch dat die apensoort van zeven miljoen jaar geleden ook geen taal had. Taal moet dus in de tussentijd ontstaan zijn. Maar van het antwoord ‘Taal is ergens in de afgelopen zeven miljoen jaar ontstaan’ wordt een wetenschapper niet gelukkig. Kan het niet nauwkeuriger?

Om een indruk te krijgen van de mensen van lang geleden, kijken wetenschappers naar fossielen. Dit zijn versteende resten van het lichaam. Door ze nauwkeurig te bestuderen en ze te vergelijken met moderne mensen en dieren, kunnen we een idee krijgen hoe oermensen eruitzagen, hoe ze leefden, wat ze aten en hoe oud ze werden. Op dezelfde manier kunnen we erachter proberen te komen of ze praatten. Daarvoor hebben we fossielen van het spraakkanaal nodig. Het spraakkanaal, dat is een overkoepelende term voor de mond, de tong, de keel, de stemban-

[p. 299]

den en alles wat je maar gebruikt om spraak, maar ook onwillekeurige kreten, kreunen en kakelende lachsalvo's mee te maken.

Uit: Donald Duck als kangoeroe. Haarlem, Oberon, 1978
Sprak de oermens zo?

■ Tongbot

Dat spraakkanaal is bij moderne mensen nogal verschillend van dat van alle andere mensapen. Apentongen zijn bijvoorbeeld veel platter dan die van mensen - ze lijken een beetje op die van honden - en ons strottehoofd zit veel lager dan dat van apen. Helaas is het spraakkanaal zacht weefsel, en daar zijn geen fossielen van. Geldt dat voor heel het spraakkanaal? Nee. In het spraakkanaal is één botje aanwezig: het tongbot, een hoefijzervormig botje van ongeveer vier bij vier centimeter dat vlak boven het strottehoofd zit. Dat tongbot helpt om de luchtweg open te houden. Er zijn vijf fossiele tongbotten bekend. Eén van de Australopithecus van zo'n 3,3 miljoen jaar geleden, en vier van Neanderthalers, in ouderdom variërend van 60.000 tot 500.000 jaar oud. Het is weinig, maar het is genoeg om een antwoord te geven op onze vraag hoe de oermens sprak en wanneer hij dat ongeveer is gaan doen.

Dat tongbot heeft bij de mens een heel andere vorm dan bij andere mensapen. Bij de mens is het net een klein hoefijzertje, maar bij mensapen zit er aan de voorkant van het hoefijzertje nog een half bolletje, waarvan de opening naar beneden gericht is. Waarom dit merkwaardige verschil? Alle mensapen hebben grote, met lucht gevulde zakken die aan het spraakkanaal vastzitten: keelzakken. Die grote keelzakken zorgen ervoor dat mensapen laag, luid en indrukwekkend kunnen klinken. Het halve bolletje aan het tongbot zorgt ervoor dat de verbinding tussen het spraakkanaal en de keelzak open blijft. Wat zou het effect op onze spraak zijn als wij ook van die grote keelzakken zouden hebben?

■ Nabootsen

Wat keelzakken bij mensen zouden doen, kunnen we natuurlijk niet in het echt uitproberen. Maar met computermodellen kunnen we het wel nabootsen. De computer kan uitrekenen hoe bijvoorbeeld de aa van aap zou klinken als er een keelzak aan het spraakkanaal vast zou zitten. Door dit te doen voor verschillende klanken, en door ze vervolgens te laten beoordelen door luisteraars, kunnen we kijken hoe de verstaanbaarheid van spraak beïnvloed wordt door een keelzak. En wat blijkt? De verstaanbaarheid wordt er een stuk slechter door.

V.l.n.r. het tongbot van de mens, van de Neanderthaler en van de chimpansee (met tongbotbolletje).
Illustratie: Bart de Boer; replica's: Bone Clones

Keelzakken zijn dus slecht voor het verstaan van spraak, en uit de vorm van het tongbot kunnen we afleiden of een oermens een keelzak had of niet. Welk verhaal vertellen onze fossiele tongbotten nu? Alle tongbotten van Neanderthalers zijn net zo hoefijzervormig als die van de moderne mens. Neanderthalers en de oermensen die zo'n 500.000 jaar geleden leefden, voordat de moderne mens en de Neanderthalers uit elkaar groeiden, hadden dus geen keelzakken en hadden dus dezelfde aanleg voor spraak als de moderne mens. Het tongbot van de Australopithecus die 3,3 miljoen jaar geleden leefde, heeft een vorm die heel erg lijkt op het tongbot van een chimpansee. Hij had dus een keelzak en moet veel meer geklonken hebben als een typische holbewoner. Veel meer dan ‘grumpf’, ‘grunt’ en ‘burp’ kan dat niet geweest zijn. Het idee dat de Australopithecus nog niet een echte taal had, wordt ook ondersteund door ander indirect bewijs. Hun breinen waren aan de kleine kant en ze hadden weinig tastbare uitingen van cultuur -ze maakten bijvoorbeeld geen versieringen. Ze waren op alle fronten erg vergelijkbaar met chimpansees zoals we die nu kennen.

Taal moet dus ontstaan zijn tussen de 3,3 miljoen jaar en 500.000 jaar geleden. Dat is nog steeds een enorme marge, maar ten opzichte van de eerste theorie (dat taal ‘ergens in de afgelopen zeven miljoen jaar’ ontstond) is de winst natuurlijk aanzienlijk. De mogelijke ontstaansperiode is daarmee ruim gehalveerd - dankzij de tongbotten.

Van het antwoord ‘Taal is ergens in de afgelopen zeven miljoen jaar ontstaan’ wordt een wetenschapper niet gelukkig.

Dit stuk staat in iets andere vorm in het boek De taalcanon. Alles wat je altijd al had willen weten over taal, dat 12 november verschijnt. Zie ook het interview hiervoor en de aanbieding op blz. 321.