Onze Taal. Jaargang 81

[p. 293]

[Nummer 11]

[p. 296]

Marianne Boogaard (links) en Mathilde Jansen: de stuwende krachten achter de taalcanon.
Foto: Saskia Aukema

De verwondering voorop
Marianne Boogaard en Mathilde Jansen over hun taalcanon
Saskia Aukema

Na de geschiedeniscanon (en de bètacanon en de gammacanon) is er nu ook de taalcanon. Deze maand verschijnt het overzicht van vijftig belangrijke taalonderwerpen in boekvorm. Wat staat erin en wat niet? En hoe gingen de samenstellers te werk?

Maak duidelijke keuzes, en wees niet bang voor kritiek - die krijg je toch wel. Dat was kort gezegd het advies dat Frits van Oostrom de taalcanoncommissie meegaf toen die in 2009 werd geïnstalleerd. De mediëvist en oud-KNAW-president wist waar hij het over had. Drie jaar ervoor was onder zijn leiding de geschiedeniscanon tot stand gekomen (officieel: de Canon van Nederland). Die canon was zó'n doorslaand succes dat iedereen er wel een wilde. De natuurwetenschappen volgden spoedig met een bètacanon, onder leiding van Robbert Dijkgraaf. En Paul Schnabel nam vervolgens het initiatief voor een ‘gammacanon’ met daarin de hoogtepunten uit de sociale wetenschappen. En deze maand, op 12 november, komt daar dan de taalcanon bij.

Ook deze canon bestaat, net als zijn voorgangers, uit vijftig zogeheten vensters, die tezamen een toegankelijke kennismaking met het vakgebied moeten vormen. In boekvorm verschijnt de taalcanon bij uitgeverij Meulenhoff, en er is ook een webversie: www.taalcanon.nl.

De taalkundigen Marianne Boogaard en Mathilde Jansen zaten van meet af aan in de taalcanoncommissie. Naarmate de tijd vorderde, werden zij steeds meer de stuwende kracht achter het project.

Tien canonvragen

De taalcanon gaat uit van vijftig vragen, die de nieuwsgierigheid van mensen blijken op te wekken. Enkele van de ‘verwonderende vragen’ die in de canon genoemd worden: Leren alle kinderen hun moedertaal even snel? Kun je je moedertaal vergeten? Bestaat er een talenknobbel? Hoeveel dialecten heeft het Nederlands? Waarom praten wij allemaal anders? Is het erg dat taal verandert? Kunnen we in de toekomst praten tegen onze computer? Waarom kunnen Engelsen geen ‘u’ zeggen? Kan de taalwetenschap levens redden? Zijn de ‘hun hebben’-zeggers echt zo dom?

■ Paulien Cornelisse

Waarom juist zij benaderd zijn om zitting te nemen in de taalcanoncommissie? Daarover zijn ze bescheiden: ‘Niet vanwege onze naamsbekendheid in ieder geval’, zegt Marianne Boogaard. ‘BN'ers van het kaliber Robbert Dijkgraaf, Paul Schnabel en Frits van Oostrom ontbreken bij ons. De taalcanon moest er komen namens de drie taalkundige vakverenigingen die er het initiatief toe hadden genomen: de LOT (Landelijke Onderzoekschool Taalwetenschap), de AVT (Algemene Vereniging voor Taalwetenschap) en de Anéla (Association néerlandaise de linguistique appliquée). Wellicht waren ze bang dat grote namen ook grote ego's met zich mee zouden brengen.’

[p. 297]

Intussen beschikken Boogaard en Jansen wel degelijk over een respectabel cv. Beiden promoveerden in de taalwetenschap en werken bij bekende organisaties als Inholland en het Kohnstamm Instituut (Boogaard) en de populariseringswebsite Kennislink en het Meertens Instituut (Jansen).

Waarom wilden die drie verenigingen graag dat die taalcanon er zou komen?

Mathilde Jansen: ‘Na de canons in de andere vakgebieden kon de taal natuurlijk niet achterblijven. Maar bovenal is de canon door zijn vorm een aantrekkelijk middel om het grote publiek te laten zien wat er zoal gebeurt in de taalwetenschap.’

Marianne Boogaard: ‘We zagen aan de ene kant dat enorm veel mensen gek zijn op taal. Ze schrijven enthousiast mee met het Groot Dictee en lezen met plezier de boeken van Paulien Cornelisse, maar tegelijkertijd hebben ze geen idee van wat zich afspeelt in de taalwetenschap. Dat kun je ze ook niet kwalijk nemen. Nederlandse taalwetenschappers behoren weliswaar tot de wereldtop, maar ze nemen niet altijd de tijd en moeite hun werk te populariseren. Met dit boek hebben we geprobeerd die twee werelden bij elkaar te brengen.’

‘Hoeveel talen zijn er in de wereld? Praten vrouwen echt meer dan mannen? Hadden holbewoners ook een taal? En dieren?’

■ Holbewoners

Jansen: ‘We wilden ook van de gelegenheid gebruikmaken om een paar van die eeuwige misverstanden over taal de wereld uit te helpen. In de tijd dat ik promotieonderzoek deed naar het Amelandse dialect, kreeg ik op feestjes bijvoorbeeld steevast de vraag waarom dat handige Standaardnederlands toch ooit uiteengevallen was in al die lastige dialecten. In feite is het natuurlijk andersom: uit al die dialecten waarmee we in Nederland begonnen zijn, is er een standaardtaal voortgekomen. Die kwestie mocht wat mij betreft dus niet ontbreken.’

Hoe hebben jullie verder bepaald welke onderwerpen aan bod moesten komen?

Jansen: ‘Dat was nog best een lastige klus. De taalwetenschap kent relatief weinig gebeurtenissen of ontdekkingen die een duidelijke impact hebben gehad op de samenleving. Typische bètaonderwerpen, zoals de ontrafeling van het menselijk DNA of de uitvinding van de atoombom, zijn uiteindelijk toch van een andere orde dan het ontwikkelen van een theorie over hoe grammatica in ieders hoofd geworteld is. Zoiets heeft ook invloed op de samenleving, maar wel pas op langere termijn.’

Boogaard: ‘Veel canons gaan uit van een lijstje thema's die in een enkele term te omschrijven zijn, zoals “computers” of “evolutie”, maar wij hebben het over een iets andere boeg gegooid, door te gaan werken met “verwonderende vragen”. Wat zijn nu de dingen die mensen altijd al hadden willen weten over taal? We besloten het ze voor te leggen. Ruim honderd docenten, studenten, vrienden en bekenden hebben we daarvoor benaderd, en opvallend genoeg bleken ze allemaal nieuwsgierig te zijn naar dezelfde soort dingen: Hoeveel talen zijn er in de wereld? Praten vrouwen echt meer dan mannen? Hadden holbewoners ook een taal? En dieren?’

‘Tegelijkertijd hebben we een lijst opgesteld van alle belangrijke onderzoeksthema's in de taalwetenschap. Op die manier hebben we het hele vakgebied in kaart gebracht. Vervolgens hebben we per onderwerp een wetenschapper benaderd met het verzoek kort en op toegankelijke wijze een verwonderende vraag te beantwoorden die bij dat thema hoort.’

‘Ook wetenschappers zelf hebben vragen aangeleverd, én beantwoord natuurlijk. Zo doet forensisch taalkundige Ton Broeders op eigen initiatief uit de doeken op welke manieren taalkunde kan bijdragen aan het oplossen van misdrijven.’

■ Tellen met neusgaten

Konden jullie als taalwetenschappers zelf ook nog weleens verrast en ‘verwonderd’ raken?

Boogaard: ‘Ik hou erg van verhalen over talen die ik zelf niet spreek. Zo wordt er in het boek een Papoeavolk beschreven dat telt met behulp van de woorden voor lichaamsdelen: handen en voeten voor één tot en met twintig, en daarna gaat het verder met oren, neusgaten, borsten, teelballen, enzovoort. Een mooie, kleine eyeopener, toch? En zo is er ook een aboriginalstam waarbij je in het bijzijn van je schoonouders een andere taal moet spreken dan gebruikelijk, omdat je met de ouders van je partner in een zogeheten “taboerelatie” staat. Hoe meer je leert over andere talen, hoe beter je gaat nadenken over de dingen die je in je eigen taal als vanzelfsprekend ervaart.’

Jansen: ‘Wat erg tot mijn verbeelding sprak, was de bijdrage van de Leidse taalkundige Dirk Bakker, die uiteenzet waar ons alfabet vandaan komt. Ik dacht altijd dat alle letters willekeurig waren ontstaan in het Grieks, maar de Grieken hebben ze op hun beurt weer geleend van de Feniciërs, een volk dat met plaatjes schreef. Onze A stond bij hen ondersteboven, en leek op een ossenkop. Dat os-symbool werd gekozen voor de A omdat het Fenicische woord voor “os”, aleph, met een a-klank begon.’

Met het samenstellen van de taalcanon hebben jullie vast een mooi overzicht gekregen van het vakgebied. Wat valt daarbij op?

Jansen: ‘Een grote vooruitgang is wel de toenemende bereidheid bij taalwetenschappers om samen te werken met andere disciplines. Taalkundigen móéten de deuren van hun vakgebied natuurlijk ook wel opengooien, willen ze vooruitkomen in hun vakgebied. Alleen met behulp van computerprogrammeurs kunnen ze bijvoorbeeld werken aan feilloze spraakherkenners en betere vertaalmachines. En zonder neurologen wordt het wel erg lastig om in kaart te brengen hoe taal precies in de hersenen zit.’

Canons maken: Nederlandse hobby

Voorzover bekend is deze taalcanon de eerste ter wereld. Sowieso lijkt het erop dat geen land ter wereld zó veel canons heeft als Nederland. Een greep uit de onderwerpen die in Nederland gecanoniseerd zijn: Nederland, Friesland, Groningen, Limburg, Zeeland, Zuid-Holland, de Noordkop, Amsterdam, Doetinchem, Kampen, wiskunde, sociale wetenschappen (gammacanon), natuurwetenschappen (bètacanon), sociaal werk, marketing, Nederlandse film, popmuziek, nederpop, Nederlandse sport, schaatsen, Nederlandse televisie, Nederlandse jeugdtelevisie, Nederlands landschap, Nederlandse letterkunde, christelijke literatuur en misdaadliteratuur.

[p. 298]

■ Durven afschudden

Toen de bètacanon werd geïntroduceerd, beloofde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) zich in te zetten voor de verspreiding ervan in het onderwijs. De geschiedeniscanon ontstónd zelfs op initiatief van OCW. Heeft het ministerie al gebeld?

Jansen: ‘Nee helaas, veel instanties bleken een beetje canonmoe, maar OCW is natuurlijk nog steeds van harte welkom. Hoewel het boek niet schools is opgezet, en taalkunde geen verplicht onderdeel is van het schoolvak Nederlands, hopen we zeker dat de canon zijn weg vindt naar het onderwijs. Vooral in het hbo zien wij kansen. Docenten in spe worden nu bijvoorbeeld gedrild in de wijze waarop ze hun leerlingen straks taalvaardigheid moeten gaan bijbrengen, maar als ze iets meer zouden weten over de achtergronden van taal, staan ze straks voor de klas veel steviger in hun schoenen.’

Boogaard: ‘Kennis over taal voorkomt ook allerlei ellende. Nog altijd horen wij over docenten die ouders aanraden te allen tijde Nederlands te spreken met hun kinderen, ook als dat niet hun moedertaal is en hun eigen beheersing van het Nederlands te wensen overlaat. Erg pijnlijk. Zo'n ondeskundig advies kan veel schade toebrengen aan de taalontwikkeling van kinderen. Hopelijk krijgen zij allemaal het hoofdstuk “Moeten allochtone ouders Nederlands praten met hun kinderen?” van Folkert Kuiken als huiswerk mee.’

Duidelijke keuzes maken, adviseerde Frits van Oostrom jullie dus. Is dat gelukt?

Boogaard: ‘Toen we aan het project begonnen, waren we als de dood. Wie waren wij, als relatief onbekende taalwetenschappers, om iedereen te vertellen wat ze zouden móéten weten van de taal? In de loop van de tijd hebben we het verplichtende karakter dat vaak aan het woord canon kleeft, durven afschudden. Het motto “Alles wat iedereen moet weten van...”, dat nog wel in de ondertitel van de bèta- en de gammacanon stond, is bij ons veranderd in: “Alles wat je altijd al had willen weten over taal”.’

‘Maar het aardige is: de hoogtepunten uit het vakgebied zitten er intussen wel in. De generatieve grammatica van Noam Chomsky? De Sapir-Whorf-hypothese? Het komt allemaal aan bod, zij het op een onnadrukkelijke manier. Die kritiek die Van Oostrom voorspelde, zal er ongetwijfeld komen, maar nee, bang zijn we er niet voor.’

De taalcanon. Alles wat je altijd al had willen weten over taal verschijnt 12 november bij uitgeverij Meulenhoff en kost €25,-. Lezers van Onze Taal kunnen het boek met korting bestellen - zie ook de aanbieding op blz. 321 van dit nummer.
Dezelfde dag wordt ook www.taalcanon.nl gelanceerd. Deze website bevat extra informatie, die in de toekomst verder aangevuld zal worden.