Onze Taal. Jaargang 81

[p. 270]

Wim Daniëls
Mieterse bromnozems
Woorden van de jaren vijftig

De jaren vijftig waren ook in talig opzicht jaren van groei. Er kwamen opvallend veel woorden bij, vaak voor allerlei nieuwe verschijnselen. Wim Daniëls schreef er een boek over, dat deze maand verschijnt. Hier alvast een voorproefje.

Foto: Louis van Paridon. Nationaal Archief/Spaarnestad

In de jaren vijftig onderging de woordenschat een flinke uitbreiding. Op zich is dat niet opmerkelijk. Taal verandert altijd, in elk decennium. Er worden nieuwe dingen uitgevonden of ontdekt, en daarvoor zijn nieuwe woorden nodig. Maar in de jaren vijftig kwam daar nog bij dat er een vrijheid gevoeld werd die steeds meer mensen ertoe bracht ook uit de vaste kaders en clichés van hun taal te stappen. Je zag dat bij schrijvers en dichters, bijvoorbeeld bij de Vijftigers, maar ook in de muziek, door de opbloeiende jazz en meer nog door de komst van de rock-'n-roll. Schrijvers en muzikanten vonden ook een snelgroeiend publiek, vooral bij jongeren, die er voor het eerst in de geschiedenis in slaagden een echte jongerencultuur te creëren, zonder dat ze nog aan de leiband van volwassenen liepen.

Veel nieuwigheden in de jaren vijftig kwamen uit de Verenigde Staten. Dat gold voor producten, maar ook voor muziek, mode en literatuur. Met alle nieuwigheden kwamen ook veel Amerikaans-Engelse woorden en uitdrukkingen mee. Eerder in de geschiedenis van het Nederlands had het Frans een grote invloed gehad, maar in de jaren vijftig rukte het Engels op.

Is er een top-10 te maken van woorden die de jaren vijftig het best in kaart brengen? Nee, al zijn er natuurlijk altijd een paar die je met het mes op de keel zonder veel aarzelen zou noemen. Nozem bijvoorbeeld, en mieters. Maar verder hangt het af van hoe je ernaar kijkt. Bromfietsliefhebbers zullen pleiten voor brommer, en mensen met een beperking voor gehandicapte, omdat die benaming een gigantische vooruitgang betekende in vergelijking met het tot dan gangbare gebrekkige. En kernenergie dateert ook uit de jaren vijftig. Hieronder in ieder geval enkele typerende jarenvijftigwoorden.

Kippekontje Haardracht waarbij aan de achterzijde van het hoofd de haren links en rechts naar elkaar toe gekamd werden. Het kippekontje hoorde bij een vetkuif.

Melkbrigade Clubnaam die in de jaren vijftig door een reclamebureau werd bedacht om kinderen meer melk te laten drinken. De clubnaam werd vaak afgekort tot ‘M-brigade’. Wie lid was van de Melkbrigade was een melkbrigadier (‘M-brigadier’). Melkbrigadiers waren flinke en stoere jongens en meisjes, zo was het beeld dat werd geschetst. Je kon toegelaten worden tot de Melkbrigade als je een officieel logboek bijhield, dat te verkrijgen was bij de melkboer en de kruidenier. In het logboek kwam een vermelding van de extra glazen melk die gedronken werden naast de gangbare (aanbevolen) hoeveelheden melk. Als je dertig extra glazen had gedronken, was je logboek vol en moesten je ouders het ondertekenen en opsturen naar het Zuivelbureau. Via dat bureau kreeg je dan een M-embleem toegestuurd voor op de mouw van je jas of bloes. Daarmee was je officieel melkbrigadier. De start van de campagne was in 1958. Er hoorde ook een slogan bij: ‘Met melk meer mans.’

Mieters Misschien wel hét woord van de jaren vijftig. Het betekent ‘geweldig’ en het werd vaak ook nog versterkt met verdomd: verdomd mieters, dus. Mieters komt erg veel voor in het boek Bij nader inzien van J.J. Voskuil. Dat verscheen in 1963, maar het gaat over studenten in de periode 1946-1953. En die studenten zeggen erg vaak ‘mieters’ of ‘verdomd mieters’. Deze woorden waren al vanaf de jaren twintig in gebruik, maar leken in de jaren vijftig op hun hoogtepunt.

[p. 271]

Mieters komt ook voor in een vertaling uit 1958 van de roman The Catcher in the Rye van J.D. Salinger (onder de titel Puber; de oorspronkelijke Amerikaanse druk is van 1951):

‘Zeg. Luister eens. Ben je erg bezet vandaag? Het is wel zondag maar er zijn altijd wel een paar middagvoorstellingen. Liefdadigheidsvoorstellingen en zo. Zin om mee te gaan?’

‘O, ja. Mieters.’

Mieters. Ik verfoei dat woord. Het zegt eenvoudig niks.

[Mieters wordt hier gebruikt als een vertaling van grand - WD.]

In muziektijdschrift Tuney Tunes van september 1955 werd de overtreffende trap van mieters gebruikt: ‘de mieterste muziek’.

Nozem Nóg een heel karakteristiek jarenvijftigwoord. Van Dale (2005) omschrijft nozem zó: ‘(met name in de jaren 50 van de twintigste eeuw) stoer geklede, van vetkuif voorziene en door sociale onlustgevoelens beheerste branieschopper, die zich 's avonds met enig machtsvertoon in gezelschap van gelijkgezinden op straat vertoonde’. In 1955 kwam Jan Vrijman in een artikelenreeks in Vrij Nederland over het ‘nozemdom’ tot de volgende typering:

Nozems vinden hun eigen levensvervulling, hun eigen sensatie, hun eigen avontuur. Een motor, dat is wat. Honderdtwintig kilometer per uur rijden, de wind op je kop voelen, je leven hangt af van je stuur. Boksen en judo en jiu jitsu, zelfverdediging. Je meten aan een tegenstander, elke seconde op je hoede zijn en zorgen dat hij je niet vloert: dan voel je dat je leeft. Een partij knokken met andere nozems of met de politie: dan brandt je hart je in je donder. Dat is avontuur. Dat is je reinste geluk. De rest is verveling, maar geen leven. Werken, dat is ook verveling. Maar je moet toch leven, je gezin in stand houden, je kinderen opvoeden, je brood verdienen. Vele nozems weigeren dat. De nozems wijzen het compromis met het leven van de hand. Ze werken precies zoveel als nodig is om zoveel geld te verdienen als ze nodig vinden. Het zijn bijna allemaal ongeschoolde arbeiders, ze zitten op een bakfiets, ze werken bij een groenteman, ze sjouwen in de haven, ze lopen als krantenbezorger, ze staan met tijdschriften op de stations. De meest echte nozems werken helemaal los, ze scharrelen hier en daar hun kost bij elkaar, bijvoorbeeld op de Hallen, 's morgens vroeg. En als het ze niet meer bevalt, zeggen ze: tabee, en ze nemen de benen. (...) Zo leven de nozems.

Het woord nozem is ook al wel voor 1950 gesignaleerd. Zelfs voor de Tweede Wereldoorlog zouden swingnozem en jazznozem al incidenteel voorgekomen zijn, voor jongeren die graag dansten of van jazz hielden. De herkomst van het woord is onduidelijk. Sommigen denken aan een verbastering van het Engelse nothing, anderen houden het op een vervorming van nootsum, een (scheld)-woord uit het Bargoens, de vroegere taal van dieven en landlopers. Jan Vrijman verklaarde het woord spottenderwijs als een afkorting van ‘Nederlandse Onderdaan Zonder Enige Moraal’.

Nozems werden soms onderverdeeld in categorieën. We noemden al de ‘swingnozems’ en de ‘jazznozems’. Maar je had ook ‘bromnozems’ (die een brommer hadden), ‘letternozems’ (moderne dichters of mensen die meenden een modern dichter te zijn), ‘portieknozems’ (jongeren die veel rondhingen in portieken), ‘verfnozems’ (kunstschilders; Jan Cremer werd in 1959 bijvoorbeeld een verfnozem genoemd) en ‘waternozems’ (nozems die geregeld te vinden waren aan het water, zoals bij de Loosdrechtse Plassen). In Amsterdam werd ook gesproken van ‘pindanozems’ toen mensen ontdekten dat pinda's die voor hongerige vogels in bomen werden gehangen door jongeren werden weggenomen voor eigen gebruik. In andere landen waren er ook nozems, die uiteraard andere benamingen hadden: Halbstarken (Duitsland), teddy boys (Engeland), beatniks (VS), stilyagi (Rusland), enzovoort.

‘De nozems wijzen het compromis met het leven van de hand.’

Pientere pookje Automatisch schakelsysteem van de DAF-auto, officieel aangeduid als Variomatic (de variabele V-snaaraandrijving), waarbij een (schakel)pookje een centrale rol speelde. De eerste personen-DAF, de DAF 600, werd in 1958 gepresenteerd en kwam in 1959 op de markt. Vanaf het begin werd de aanduiding het pientere pookje door sommige mannen ook gebruikt als aanduiding voor hun geslachtsdeel.

Plaatprater Diskjockey. In het jubileumnummer (de 100ste aflevering) van het muziektijdschrift Tuney Tunes, verschenen op 6 mei 1952, schreef medewerker Frans Friso een feestelijk artikel onder de titel ‘Congratulations’, dat hij ondertekende met ‘uw plaatprater’.

Plichtnoodwachter Iemand die bij de noodwacht van de Dienst Bescherming Bevolking (de BB) was ingedeeld. Het woord werd gebruikt in een besluit van de minister van Binnenlandse Zaken van 18 november 1958.

Ridders van de weg De Wegenwacht van de ANWB. In 1952 schoot de ANWB gestrande automobilisten ook te hulp met een zijspancombinatie. Men sprak van een ‘mobiele hulppost’. In 1955 verscheen er een (jongens)roman onder de titel Ridders van de weg, als een soort promotiemateriaal voor de ANWB.

Taalvlaggetjes Emblemen die in 1952 op de bovenkant van een mouw van de Haagse verkeerspolitie waren bevestigd en die aangaven welke talen de desbetreffende agent sprak. De taalvlaggetjes moesten het voor de ‘vreemdelingen’, dat wil zeggen de toeristen (men sprak destijds ook vaak van ‘vreemdelingenseizoen’ en niet van ‘toeristenseizoen’), gemakkelijker maken om vragen te stellen aan verkeersagenten.

Vrijgezellenflat In 1959 werden in Leiden de plannen bekendgemaakt voor de bouw van een ‘vrijgezellenflat’, voor ruim driehonderd vrijgezellen. Bij de bekendmaking werden de typische gemakjes genoemd die bij de vrijgezel geliefd waren: een zonnedak, een roltrap in plaats van een lift, een centrale automatische vaatwasinrichting en vuilkokers, waarin via luikjes afval gegooid kon worden, zoals lege conservenblikjes. De huur was 215 gulden per maand. Net als een verpleegstersflat werd een vrijgezellenflat ook wel ‘hunkerbunker’ genoemd. In 1961 werd in Tilburg een vrijgezellenflat gebouwd aan de Trouwlaan. De vrijgezellen die er kwamen te wonen, wilden toen een straatnaamwijziging, maar die kwam er niet.

Deze maand verschijnt Mieters! De taal van de jaren vijftig van Wim Daniëls, bij Thomas Rap.