Onze Taal. Jaargang 81

[p. 269]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Adelaar/arend

? Mijn vader en ik konden het niet eens worden over de vraag of de woorden adelaar en arend dezelfde vogel aanduiden. Zijn het synoniemen of niet?

! Veel woordenboeken noemen adelaar en arend synoniemen, en de woorden duiden inderdaad dezelfde vogel aan. Wel is het zo dat adelaar vaker gebruikt wordt als er sprake is van een wat verhevener context. Zo zijn er veel landen die een adelaar in hun wapen hebben; in zo'n geval wordt doorgaans niet het woord arend gebruikt. Veel mensen vinden adelaar ook wat poëtischer dan arend. Misschien heeft het ermee te maken dat adelaar ontleend is aan het Duits (waar het ooit ‘edele roofvogel’ betekende), terwijl arend een inheems woord is.

In gewone taal, en ook bijvoorbeeld onder vogelliefhebbers, is arend gebruikelijker dan adelaar - ook in samenstellingen, zoals zeearend en koningsarend.

Wie biedt/bieden

? Gebruik je na wie een enkelvoudige of een meervoudige werkwoordsvorm?

! Het is het gewoonst om wie met een enkelvoudige persoonsvorm te combineren: ‘Wie biedt zich aan om op de beurs te staan?’ Aan zo'n vraag is niet direct te zien of er verwacht wordt dat zich één persoon aanbiedt of meerdere, maar dat zal doorgaans uit de context wel duidelijk worden.

Het meervoud is zeker niet fout, maar het is alleen gebruikelijk in contexten waarin verwacht wordt - of zelfs al bekend is -dat het om meerdere mensen gaat: ‘Wie bieden zich aan om op de beurs te staan?’, ‘Wie komen er ook alweer vanavond?’

Chic/chique, lux/luxe

? Is het een chique hotel of een chic hotel? En een luxe hotel of een lux hotel?

! Juist zijn een chic hotel en een luxe hotel. De keuze tussen chic en chique is eenvoudig: in gevallen waarin je ‘sjiek’ zegt (zoals ‘een sjiek hotel’), schrijf je chic; zeg je ‘sjieke’ (bijvoorbeeld ‘een sjieke kamer’), dan is chique de juiste spelling. Deze verbuiging is uitzonderlijk: normaal komt er een e achter het bijvoeglijk naamwoord en wordt eventueel de slotmedeklinker verdubbeld (fijn -fijne, wit - witte), maar zowel chice als chicce zou tot leesproblemen leiden. Daarom is de vorm chique in gebruik gekomen. In het Frans bestaat chique niet in deze betekenis - het is wel een zelfstandig naamwoord, dat ‘pruimtabak’ betekent - maar in het Nederlands heeft het zich een plaats verworven. Volgens het Witte Boekje mag in informele contexten overigens ook sjiek - sjieke gebruikt worden.

Een arend of een adelaar?
Foto: Wikimedia

Bij lux(e) ligt het iets anders. Zowel de onverbogen vorm (‘luuks’) als de verbogen vorm (‘luukse’) wordt als luxe gespeld: een luxe hotel, een luxe kamer. Anders dan bij chic - chique is er bij luxe dus geen manier om het verschil in uitspraak weer te geven. Overigens kan luxehotel ook aaneengeschreven worden; de klemtoon ligt dan op luxe.

Niet (...) zoals voorspeld

? ‘Het eiland is niet verdwenen, zoals enkele geologen hadden voorspeld.’ Staat daar nu dat het verdwijnen van het eiland wél was voorspeld, of juist níét?

! Je kunt deze zin op twee manieren lezen: alsof de geologen hadden voorspeld dat het eiland wél zou verdwijnen, en alsof ze hadden voorspeld dat het níét zou verdwijnen. Het hangt ervan af op welk(e) woord(en) uit het eerste deel van de zin je de bijzin ‘zoals enkele geologen hadden voorspeld’ betrekking laat hebben. Het ‘bereik’ van zo'n bijzin ligt namelijk niet vast.

De verschillende betekenissen zie je duidelijker als je met de bijzin gaat schuiven; dan dringt telkens maar één interpretatie zich op:

1.	Het eiland is niet, zoals enkele geologen hadden voorspeld, verdwenen.
2.	Het eiland is, zoals enkele geologen hadden voorspeld, niet verdwenen.
3.	Zoals enkele geologen hadden voorspeld, is het eiland niet verdwenen.

Uit een combinatie van wereldkennis en context kun je de bedoelde interpretatie doorgaans wel afleiden. Als het een zin is uit een nieuwsbericht, kun je ervan uitgaan dat er iets anders is gebeurd dan er was voorspeld - anders is het immers nauwelijks nieuws. De zin zou overigens duidelijker zijn met het woord wel in het gedeelte na zoals: ‘Het eiland is niet verdwenen, zoals enkele geologen wel hadden voorspeld.’

Nachtbraker

? Waar komt het woord nachtbraker vandaan? Braken betekent toch ‘overgeven’?

! Tegenwoordig wordt braken inderdaad vrijwel alleen gebruikt in de betekenis ‘overgeven’. Maar enkele eeuwen geleden kon met braken iets heel anders bedoeld worden: ‘doorwerken’. In het woordenboek van Kiliaan uit 1599 staan de woorden nacht-braecke en nacht-braecken, waarmee ‘nachtwerk’ en ‘in de nacht doorwerken’ bedoeld zijn. En het Middelnederlandsch woordenboek (MNW) citeert een zin uit de vijftiende eeuw over mensen die ‘slapen toter noen [= tot de middag slapen] ende die nachts waken ende braken [= 's nachts wakker zijn en doorwerken]’. Volgens het MNW was waken ende braken een uitdrukking die wel vaker voorkwam en hetzelfde betekende als het huidige nachtbraken.

De herkomst van dit woord braken is niet geheel bekend. Het is mogelijk verwant aan breken, in de zin van ‘tenietdoen, doorbréken’. De a-klank zou kunnen zijn opgeroepen doordat het woord tamelijk vaak voorkwam in combinatie met waken, zoals in het vijftiende-eeuwse citaat hierboven.

Een nachtbraker was dus iemand die 's nachts (door)werkte. De betekenis heeft zich in de loop der eeuwen uitgebreid naar andere nachtelijke activiteiten, zoals (tot in de kleine uurtjes) uitgaan.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).