Onze Taal. Jaargang 81

[p. 212]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Straatnaamborden op Romeinse wegen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Romeinse wegen waren de Autobahnen van de Oudheid. De allerberoemdste is de Via Appia. Vanuit de hoofdstad Rome liep (en, voor een deel: loopt) deze antieke ‘snelweg’ naar het zuidoosten van Italië. Hij was aangelegd om troepen te vervoeren, maar ook handelaren en de Romeinse postdiensten maakten er veel gebruik van. De naam Via Appia is nooit in de vergetelheid geraakt, ook niet toen er, evenwijdig aan een deel van het oorspronkelijke tracé, in 1784 een nieuwe weg werd aangelegd. Die heette voortaan de Via Appia Nuova (‘Nieuwe Via Appia’). De oorspronkelijke weg werd de Via Appia Antica. Deze naam doet ook dienst als officiële straatnaam. Zo heeft een restaurant als adres: Via Appia Antica 87. Van een andere Romeinse weg, de Via Flaminia, leeft de naam trouwens als straatnaam voort zónder een toevoeging als nuova of antica, onder andere in Rome.

■ Kassei

Nu is Italië maar een van de vele landen waar de Romeinen hun wegen hebben aangelegd. Zijn er ook andere landen waar de namen van straten of plaatsen herinneren aan de oude straten? En zijn dat nog dezelfde namen die de Romeinen eraan hadden gegeven? Nee, buiten Italië zijn de Latijnse namen nergens meer als officiële straatnaam te bespeuren, maar soms komt het wel dicht in de buurt. Neem de Via Domitiana, die door Zuid-Frankrijk loopt: in Montpellier is een straat met de naam Voie Domitienne. Voie is de Franse opvolger van het Latijnse via. Als een Romein daar nu rondliep, zou hij de naam ongetwijfeld herkennen.

In andere landen vinden we een heel ander soort namen. Allereerst zijn dat vaak namen die afgeleid zijn van een Latijns woord voor ‘weg’. Straat bijvoorbeeld, want hoewel we er zelden bij stilstaan, is dat een Latijns leenwoord. Een ‘(via) strata’ was een verharde weg. Zo herinnert de naam van het Engelse Stratford-upon-Avon eraan dat een Romeinse weg hier de rivier de Avon kruiste via een ‘ford’ (‘voorde, oversteekplaats’). Dat het hier een erg oude ‘straat’ betreft, is te zien aan strat, dat niet in street veranderd is. En ook in Nederland wijst straat soms op een Romeinse weg. Het plaatsje Straat bij Roermond dankt er zijn naam aan.

Een ander Latijns (of om precies te zijn, Volkslatijns) woord voor ‘weg’ was calciata. Het woord is verwant met calcium (‘kalk’) en duidde een Romeinse weg aan waarvan het oppervlak uit steenslag met kalk bestond. Van calciata is ook het Franse woord chaussée afgeleid, en het Nederlandse kassei. In het oosten van Vlaanderen komt op diverse plaatsen - onder andere in Tongeren - de straatnaam Romeinse Kassei voor. Romeinse is natuurlijk veel later toegevoegd - want waarom zouden de Romeinen het nodig hebben gevonden dat te vermelden?

■ Ogen Dicht

Nog weer een andere aanduiding voor ‘weg’ was caminus. Het is verwant met het Franse chemin, maar leeft ook voort in de Rue du Kiem, die vanuit het Waalse stadje Aarlen door Luxemburg naar het Duitse Trier loopt en onder andere als straatnaam voorkomt in de stad Luxemburg. Aan Rue du Kiem is goed te zien dat na verloop van tijd niemand meer snapte wat dat kiem nu eigenlijk was, want de naam is dubbelop. En dat geldt ook voor de straatnaam Kiemwee (‘Kiemweg’), de Duitse dialectversie van deze naam.

De Oude Heerweg bij Hakendover (B.): dat heer (oftewel heir) verwijst naar het Romeinse leger.
Foto: Google Earth

Aan een Romeinse weg herinnert ook de naam van de Fosse Way, die in Engeland van Exeter naar Lincoln liep en (hier en daar) nog loopt. Ook dat was een Romeinse weg. Fosse Way is een officiële straatnaam in datzelfde stadje Stratford-upon-Avon. Hij bevat het licht verbasterde Latijnse woord fossa, voor een verdedigingssloot die langs de weg liep, of - de deskundigen zijn het er niet over eens - voor een sloot die door de Romeinen dichtgegooid is en in een weg veranderd werd.

Romeinse wegen werden in oorsprong vooral gebouwd om troepen langs te vervoeren. En aan die oude functie herinneren namen die het verouderde woord heer of (in oude spelling) heir voor ‘leger’ bevatten. Zo'n naam prikkelt de fantasie. En als je, staande op de kaarsrechte Oude Heerweg nabij het Vlaamse plaatsje Hakendover je ogen even een beetje dichtknijpt, zie je er Romeinse legioenen passeren.